Rottend tandvlees

Je zou heden ten dage bijna vergeten dat ascorbinezuur een afleiding is van antiscorbuticum. Wie het boek Scheurbuik van Stephen R. Bown leest, onthoudt het wel weer even. Daar zorgen de symptoombeschrijvingen wel voor. ‘Eten konden ze niet omdat hun mond een ravage was - gezwollen tandvlees dat, bruin en sponsachtig, deels over hun loszittende tanden was gegroeid’, meldt het eerste hoofdstuk.

Bown beschrijft hoe het middel tegen scheurbuik wordt gevonden, verloren raakt en wordt herontdekt. De zeeslagen en ontdekkingsreizen van de Engelse marine vormen het uitgangspunt. Hierdoor leest het als een spannend jongensboek. Wat het boek extra interessant maakt, is het krachtenveld waarin James Lind, de ‘ontdekker’ van de remedie, zich bevindt. In 1747 toont deze scheepschirurgijn aan, dat de gangbare behandelingen met zeewater, azijn en vitrioolelixer geen effect hebben en sinaasappels en citroenen wel. Zijn beperkte invloed in zowel de marine als onder medici voorkomt dat de remedie breed wordt ingezet. In de loop van de 18de eeuw raakte citroensap zelfs volkomen uit de gratie. De werkzaamheid zou een verzinsel zijn van handelaren in citrusvruchten. Bovendien paste het niet in de door Herman Boerhaave verkondigde theorie dat er een disbalans was in het bloed, het slijm en de gele en zwarte gal. Nadat de ontdekkingsreiziger James Cook rond 1775 aantoonde dat verse groente en fruit scheurbuik voorkomen, weet scheepsarts Gilbert Blane de overheid ervan te overtuigen de schepen met voldoende citroensap te bevoorraden. Hij had het werk van Lind gelezen en overtuigde de hoge heren vooral door voor te rekenen dat de ziekte meer slachtoffers maakte dan de zeeslagen. In tegenstelling tot Lind had Blane bovenal veel goede connecties.

Volgens Stephen Bown is het vanwege het continue aanbod aan verse groenten tegenwoordig bijna onmogelijk scheurbuik te ontwikkelen. Bovendien zijn de symptomen bekend. Niet in het boek staat dat er in 1980 nog een gevalsbeschrijving van scheurbuik in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde is opgetekend. Dat de oorzaak bij deze patiënt werd gevonden, was meer toeval dan kunde. Een van de artsen had net vernomen van resultaten van een expeditie naar Spitsbergen waar de lichamen van Nederlandse walvisvaarders zijn onderzocht op sporen van scheurbuik. Walvisvaarders vertrokken na de winter met daardoor een tekort aan vitamine C bij aanvang van de reis. Op Spitsbergen vertoonde 80 procent van de skeletten typische zwarte vlekken op de botten. << EJP

Stephen R. Bown, Scheurbuik, AD. Donker, ISBN 90 6100 569 8, 240 blz., 29,90 euro.