Roodvonk en rodehond

Taalkundige Nicoline van der Sijs laat wekelijks de oorsprong zien van een bekende medische term.

De ziekten roodvonk en rodehond worden beide gekenmerkt door rode vlekken; vandaar het rood als eerste deel van de benamingen. De naam roodvonk is voor het eerst in 1672 genoteerd. Het lijkt een samenstelling van rood en vonk: de naam zou dan iets betekenen als ‘ziekte die wordt gekenmerkt door rode, vurige vlekjes’. Maar deze herkomst is schijn: in werkelijkheid is roodvonk een verbastering van ‘roodhond’, de oorspronkelijke vorm van rodehond. ‘Roodhond’ is al in 1567 aangetroffen, en ‘roodvont’, een tussenvorm tussen ‘roodhond’ en roodvonk, werd in 1694 opgeschreven. In dialecten duiden roodvonk en rodehond nog steeds dezelfde ziekten aan.

Maar waar komt nu de benaming ‘roodhond’/rodehond vandaan? Wat heeft de ziekte met een hond te maken? Helemaal niets: het tweede deel van de naam is een verbastering van Middelnederlands ‘hune’ en zestiende-eeuws Nederlands ‘huin’, ‘onzuiverheid, drek’, verwant met Oudengels hún ‘onzuiverheid’ en Middelnederfrankisch hunen ‘puist’. Omdat ‘hune’/’huin’ in de zeventiende eeuw een verouderd woord was dat niet meer werd begrepen, verving men het door allerlei gelijkluidende woorden die wél bekend waren. De twee varianten roodvonk en rodehond hebben de tand des tijds overleefd. Andere varianten zijn verdwenen, namelijk ‘roodgrond’ (met verwijzing naar het roodgekleurde oppervlak [grond] van de huid), ‘roodhout’, ‘roodjonk’, ‘rookjook’ (van ‘jeuken’) en ‘rodekoorts’.