Rituele jongensbesnijdenis is geen medische ingreep
17 reactiesOPINIE | ETHIEK
Beoordeel circumcisie binnen joodse en islamitische context
De KNMG is tegen religieuze jongensbesnijdenis, omdat deze geen medische voordelen en wel nadelen zou kennen. Chirurg Abdelali Bentohami vindt dat de artsenorganisatie daarbij voorbijgaat aan de sociaal-culturele dimensie van deze ingreep.
De KNMG ziet rituele circumcisie bij minderjarige jongens als een schending van de integriteit van het lichaam, omdat ze risico’s op medische en psychische complicaties zou geven. Daarom roept de organisatie artsen op om ouders die de ingreep overwegen, actief en indringend op de hoogte te brengen van het ontbreken van medische voordelen en het gevaar van complicaties.1
Helaas bestaat er een voortdurende vertroebeling van de discussie over de waarde van de rituele besnijdenis, door deze uitsluitend vanuit medisch perspectief te belichten; ook de KNMG is in deze valkuil gestapt. Die benadering leidt vaak tot een opsomming van de nadelen, bijvoorbeeld complicaties, waarbij de rituele motivatie van ouders om hun zoon juist wél te laten besnijden volstrekt buiten beschouwing wordt gelaten. Een medisch specialist is weliswaar een deskundige op het gebied van medische besnijdenissen, maar een leek op het gebied van godsdienstige rituelen. Jongensbesnijdenis is een eeuwenoud religieus en cultureel gebruik in onder meer de joodse en islamitische tradities en zou dan ook binnen die context moeten worden beoordeeld; het is geen medische handeling die zich zomaar laat afschaffen omdat er geen ‘medisch voordeel’ mee gediend zou zijn.
Het is onjuist zich selectief op de lichamelijke integriteit te beroepen, want dat is niet de enige morele waarde en ook niet per se het doorslaggevende mensenrecht. Bij jongensbesnijdenis spelen ook godsdienstvrijheid en het recht van ouders hun kinderen naar eigen overtuiging groot te brengen een belangrijke rol. Het is bovendien nog maar de vraag of de lichamelijke integriteit überhaupt wel geschonden wordt.
Veilig
Dikwijls worden jongens- en meisjesbesnijdenis in één adem genoemd. Opmerkelijk en gemakzuchtig tegelijkertijd, want de rituele jongensbesnijdenis is gestoeld op de gedachte dat de jongen definitief als volwaardig lid toetreedt tot zijn geloofsgemeenschap en de traditionele overtuiging dat het de persoonlijke hygiëne dient, terwijl vrouwenbesnijdenis uitsluitend het onderdrukken of elimineren van seksueel genot en onderwerping aan haar man beoogt. Dat zijn fundamenteel verschillende uitgangspunten. Een redelijke vergelijking tussen jongensbesnijdenis en genitale verminking bij vrouwen is ten ene male niet mogelijk.
Als het gaat om het voorkómen van complicaties, dan ligt de oplossing niet in ontmoedigen of verbieden van de besnijdenis, maar in het voorkómen van het uitvoeren van de besnijdenissen door ondeskundigen. Het optreden van complicaties is namelijk sterk gecorreleerd aan de ervaring van de operateur.2 De meest voorkomende complicaties bij de besnijdenis, nabloedingen en infecties, hebben een mediane incidentie van 1,5 procent.3 Dit zijn relatief kleine complicaties die goed en eenvoudig zijn te behandelen. De circumcisie leidt in slechts een gering aantal gevallen tot een meatusstenose
en heeft geen nadelige effecten op het seksleven.4-12 De circumcisie kan dus beschouwd worden als een veilige chirurgische ingreep.
Echte dialoog
Het is duidelijk dat de discussie rond rituele besnijdenis gedomineerd wordt door zeer sterke en vaak niet goed te duiden sentimenten. Een echte dialoog tussen voor- en tegenstanders is om die reden des te belangrijker. Op dit moment wordt het debat vooral gevoerd over de hoofden van de betrokkenen, zonder hen te vragen wat zij nu eigenlijk zelf van hun besnijdenis vinden, en vooral zonder te vragen waarom zij hier zoveel waarde aan hechten. Vraag aan duizend moslims en joden of ze ervan balen dat ze besneden zijn toen ze klein waren en u zult naar alle waarschijnlijkheid in duizend gevallen ‘nee’ als antwoord krijgen; zij beschouwen het als hun vrijheid en recht zich te laten besnijden op jonge leeftijd en zij beschouwen hun ouders, met terugwerkende kracht, als de enige gemachtigden deze beslissing voor hen te nemen. Hun ouders zijn de enigen die een afweging kunnen maken ten aanzien van het belang van de besnijdenis voor de jongen, met het oog op zijn plaats in hun gemeenschap. Dat is een afweging die niet overgelaten zou moeten worden aan consultatiebureau-artsen of wat voor artsen dan ook, van wie, naar ik veronderstel, in het gunstigste geval slechts een kleine minderheid ritueel besneden is. Regelgeving betreffende rituele besnijdenissen is ongepast zolang deze voorbijgaat aan de opvattingen en belangen van de burgers die het betreft.
Richtlijn herzien
De jongensbesnijdenis ligt al zo lang en zo diep verankerd in de islamitische en joodse cultuur, religie en sociale normen, dat deze ouders nimmer zullen afzien van besnijdenis van hun zoons. Het ontmoedigingsbeleid – dat overigens al begint bij het eerste bezoek aan het consultatiebureau – zal geen enkel ander effect sorteren dan het creëren van afstand tussen artsen en deze grote groep zorgnemers. De relatie met de Nederlandse gezondheidzorg komt al vanaf het begin onder druk te staan, omdat de betreffende zorgverleners geen enkele blijk lijken te geven van enige voeling met de culturele tradities die voor een zeer grote groep Nederlanders van zeer grote, onmisbare waarde zijn. Wie kritisch de literatuur leest, zal zelf ontdekken dat de wetenschappelijke ondersteuning voor het ontmoedigingsbeleid buitengewoon dun is. Misschien is daarom het KNMG-standpunt wel net zo cultureel gekleurd als de jongens-besnijdenis zelf. De KNMG-richtlijn zal niet leiden tot een vermindering van het aantal rituele besnijdenissen, maar alleen tot een gevoel van onbegrip en diskwalificatie bij de jonge ouders. Redenen te over dus om de KNMG-richtlijn omtrent rituele jongensbesnijdenis te herzien.
Abdelali Bentohami
chirurg, Bento Clinics (Nederland en Marokko)
contact: a.bentohami@gmail.com; cc: redactie@medischcontact.nl
Geen belangenverstrengeling gemeld
Voetnoten
1. KNMG Dossier Jongensbesnijdenis (KNMG.nl)
2. Griffiths DM, Atwell JD, Freeman NV. A prospective study of the indications and morbidity of circumcision in children. Eur Urol1985; 11: 184-7.
3. Weiss HA1, Larke N, Halperin D, Schenker I. Complications of circumcision in male neonates, infants and children: a systematic review. BMC Urol. 2010 Feb 16;10:2.
4. Nasrallah PF. Circumcision: Pros and Cons. Primary Care 1985; 12(4): 593-605.68
5. Sörensen SM, Sörensen MR (1988). "Circumcision with the Plastibell device. A long-term follow-up". Int Urol Nephrol 20 (2): 159–66.
6. Cathcart P, Nuttall M, van der Meulen J, Emberton M, Kenny SE (July 2006). "Trends in paediatric circumcision and its complications in England between 1997 and 2003". Br J Surg 93 (7): 885–90.
7. Simforoosh N, Tabibi A, Khalili SA, et al. (November 2010). "Neonatal circumcision reduces the incidence of asymptomatic urinary tract infection: A large prospective study with long-term follow up using Plastibell". J Pediatr Urol 8 (3): 320–3.
8. Yegane, R.A.; A.R. Kheirollahi, N.A. Salehi, M. Bashashati, J.A. Khoshdel and M. Ahmadi (May 2006). "Late complications of circumcision in Iran". Pediatr Surg Int 22 (5): 442–445.
9. Griffiths, D.M; Atwell JD; Freeman NV (1985). "A prospective survey of the indications and morbidity of circumcision in children". Eur Urol 11 (3): 184–7.
10. Van Howe, R.S. (2006). "Incidence of meatal stenosis following neonatal circumcision in a primary care setting". Clin Pediatr (Phila) 45 (1): 49–54.
11. Tian Y1, Liu W, Wang JZ, Wazir R, Yue X, Wang KJ. Effects of circumcision on male sexual functions: a systematic review and meta-analysis. Asian J Androl. 2013 Sep;15(5):662-6.
12. Morris BJ1, Krieger JN. Does male circumcision affect sexual function, sensitivity, or satisfaction?--a systematic review. J Sex Med. 2013 Nov;10(11):2644-57.
Reactie KNMG: autonomie van het kind
De KNMG is zich bewust van het feit dat jongensbesnijdenis is omgeven met diepe culturele en religieuze gevoelens, zoals ook uit haar standpunt blijkt. De KNMG respecteert deze gevoelens en staat open voor een dialoog met de betreffende religieuze groeperingen. Tegelijkertijd is er wereldwijd steeds meer aandacht voor het feit dat kinderen dezelfde fundamentele mensenrechten hebben als volwassenen. Jongensbesnijdenis is een irreversibele, niet-noodzakelijke ingreep bij een wilsonbekwaam kind, die ingrijpt op het recht op autonomie en lichamelijke integriteit van het kind. Kinderen moeten dus gevrijwaard blijven van niet-therapeutische medische ingrepen. De positie van de KNMG inzake jongensbesnijdenis sluit hierbij aan.
Dat jongensbesnijdenis onschadelijk zou zijn is onjuist. Naast de door de heer Bentohami genoemde complicaties op de korte termijn, zoals bloedingen, infecties en meatus stenoses, zijn er ook negatieve gevolgen op de langere termijn. De voorhuid speelt een belangrijke rol bij de seksualiteit. Onderzoek wijst er dan ook op dat besnijdenis gevolgen kan hebben voor de seksualiteit op latere leeftijd.1 2
Dat mannen nooit spijt zouden hebben van het feit dat zij besneden zijn is onjuist. Wereldwijd zijn er grote groepen mannen die zich beklagen over hun besnijdenis en de gevolgen die dit heeft voor hun seksueel functioneren.3
Daarnaast is besnijdenis in strijd met het ‘ten eerste, niet schaden’-principe dat aan de basis ligt van de geneeskundige ethiek. Om deze redenen zal de KNMG haar standpunt niet wijzigen. Wel blijft de KNMG bereid tot dialoog met religieuze groepen.
KNMG
Voetnoten
1. G. Bronselaar, Male circumcision decreases penile sensitivity as measured in a large cohort. BJU Int. 2013 May;111(5):820-7.
2. M. Frisch, Male circumcision and sexual function in men and women: a survey-based, cross-sectional study in Denmark. Int J Epidemiol. 2011 Oct;40(5):1367-81.
3. L. Watson, Unspeakable Mutilations: Circumcised Men Speak Out. Juni 2014.
Zie ook het KNMG-dossier Jongensbesnijdenis
& MEER IN HET DOSSIER RELIGIE
Dr. Jan Bosma
chirurg, Amsterdam
Met veel belangstelling las ik het artikel van Abdelali Bentohami over rituele besnijdenis (MC 49/2014: 2470). De reactie van de KNMG daarop vond ik echter teleurstellend; de KNMG lijkt òf niet te begrijpen wat Bentohami bedoelt, òf wil zijn standpun...t niet begrijpen. De KNMG houdt zeer rigide en bovendien slecht gemotiveerd vast aan haar standpunt.
Bentohami maakt een goed onderbouwd onderscheid tussen het ritueel-religieuze en het medische aspect, maar vooral beargumenteert hij steekhoudend waarom deze twee los van – of althans, in de juiste verhouding tot – elkaar beschouwd moeten worden. De KNMG gaat hier in haar reactie volledig aan voorbij en houdt vast aan het strikt medische kader, terwijl het artikel over rituele besnijdenissen gaat.
De literatuur waaraan de reactie van de KNMG is opgehangen, is van bedenkelijke kwaliteit. Het betreft uitsluitend retrospectief, observationeel onderzoek in kleine, niet-representatieve groepen met veel bias en twijfelachtige methodologie.
Er is evenveel literatuur te vinden die het tegendeel ondersteunt. Ik wijs op een methodologisch superieure studie van het Amerikaanse Centers for Disease Control, die uitwijst dat de voordelen van besnijdenis de nadelen overstijgen. De KNMG rept hier met geen woord over. Door de krampachtigheid waarmee de KNMG volhardt in haar standpunt, laadt zij bijna de verdenking op zich selectief te werk te zijn gegaan bij het opstellen van de richtlijn. Opmerkelijk is ook dat, totdat de rituele besnijdenis in 2005 uit het basispakket verdween, blijkbaar nooit de noodzaak is gevoeld de religieuze besnijdenis te ontmoedigen. Misschien zijn de opstellers van de KNMG-richtlijn toch gevoeliger voor maatschappelijke tendensen dan wenselijk is. Dat zou een bedroevende conclusie zijn. Ik hoop dan ook dat het laatste woord hierover binnen de KNMG nog niet is gezegd.
R. Einhorn
huisarts, moheel, 'S-GRAVENHAGE Nederland
Geachte collega Beks
Deze zin was ironisch bedoeld.
J.B. Beks
Huisarts, NELSON BAY Australië
Geachte Collega Einhorn,
als u de kwaliteit van de sexualiteit meet aan de hand van het kindertal is u wellicht eea ontgaan.
Kindertal hangt mn af de fertiliteit van een koppel en juiste timing, sexualiteit mn met beleving...
Indien gemeenschap loute...r ter procreatie dient zal het kindertal idd de mate van satisfactie met de eigen sexualiteit bepalen.
R. Einhorn
huisarts, moheel, 'S-GRAVENHAGE Nederland
East is East, and West is West, and never the twain shall meet,
Deze zin kwam bij mij op na het lezen van het uitstekende artikel van college Bentohami en de reacties op dit artikel.
Terecht stelt hij dat het hier gaat om een millennia oude religieuz...e traditie die zich niet laat uitbannen en die bij ontmoedigen/verbieden in het illegale circuit zou kunnen belanden en niet om een medische ingreep waarvan je de pro’s en contra’s moet afwegen.
Op de juiste wijze uitgevoerd is het een veilige methode.
Bij de nadelen wordt seksueel disfunctioneren genoemd. Bij googelen op de termen “ besnijdenis” en “spijt” kwam ik op de site besnijdenisinfo.nl waar bijna alleen positieve ervaringen met betrekking tot de seksualiteit na een besnijdenis worden genoemd. Ook het kindertal bij islamitische en joodse gezinnen wijst niet echt op een gestoorde seksualiteit.
De redenering dat er sprake is van belangenverstrengeling omdat collega Bentohami een besnijdenis kliniek “uitbaat” vind ik van een bedenkelijk allooi.
Rubin Einhorn, huisarts , moheel (ritueel besnijder) bij de Liberaal Joodse Gemeenten.
M. Vasbinder
medico familiar y comunitario, 03725 TEULADA ALIC Spanje
Collega Rensen, helemaal mee eens. Religieuze argumenten zijn geloofsargumenten en hebben niet van doen met rationaliseren, maar puur met arrogantie van de gelovige die de waarheid in pacht denkt te hebben. Collega Moppes gaat zelfs zover, niet gelo...vigen de mond te willen snoeren.
T.A.W. Linssen
Huisarts, Rotterdam
Collega Bentohami baat besnijdeniskliniek Bento Clinics uit. Zijn verdediging is begrijpelijk, de argumentatie armoedig.
De KNMG zou de discussie over de waarde van ritueel besnijden vertroebelen, door deze enkel vanuit medisch perspectief te belich...ten. Ik ben benieuwd op welke gebieden hij het perspectief van onze artsenorganisatie graag verbreed ziet. Cultuurhistorisch? Theologisch? Antropologisch? Ik kan nog wel even doorgaan.
De KNMG doet precies wat ze moet doen. Artsen komen de hele dag in aanraking met levensovertuigingen. Artsen zijn niet op aarde om deze overtuigingen en bijbehorend gedrag op wat voor waarde dan ook te toetsen, behalve waar die raken aan hun medische expertise. Ritueel besnijden is irreversibel, gebeurt zonder medische reden bij een wilsonbekwaam, gezond kind en kent wel medische risico’s. Dat heeft niets te maken met ‘sentimenten’ en er valt weinig aan te relativeren, hoeveel selectieve literatuurreferenties je er ook bij haalt.
Er is geen reden voor mystificatie of speciale behandeling van al dan niet ‘eeuwenoude’ tradities. Het gaat uiteindelijk om concrete gedragingen; er is geen verschil met andere onverstandigheden. Mensen mogen met volle overtuiging roken in aanwezigheid van hun kinderen, maar dat maakt het nog geen keus die artsen passief moet laten. Voor ritueel besnijden geldt hetzelfde. Een goede dokter vertelt zijn patiënt soms wat deze niet wil horen.
N.M. van Moppes
Huisarts, AMSTERDAM Nederland
Geachte collega Vasbinder,
Juist omdat u, zoals u zelf schrijft, de religieuze argumenten niet begrijpt, adviseer ik u met klem om hierover dan ook geen uitspraak te doen. Een mening uiten over zaken die men niet begrijpt is dom, een arts niet waard...ig. Mogelijk heeft collega Bentohami verstrengelde belangen, maar dan nog is zijn betoog glashelder en steekhoudend. De discussie betreft hier een niet-medisch onderwerp, immers religieuze besnijdenis is niet een medische ingreep. Het medicaliseren van deze niet-medische ingreep door beschrijven van medische nadelen daarvan, berust op cultuurdominantie van westerse artsen. Bovendien zijn medische complicaties en nadelen net zo min als de medische voordelen van jongensbesnijdenis wetenschappelijk goed bewezen. Immers alle betogen hierover door artsen, worden verstoord door de bias van de door hen gekozen literatuur die lang niet altijd te extrapoleren is naar onze situatie. Artsen dienen zich respectvol en bescheiden op te stellen ten aanzien van de overtuigingen van hun patiënten. Goede zorg is zorg die aansluit bij de leefwereld van onze patiënten.
Jos Rensing
huisarts, den Haag
Rituele circumcisie is geen medische ingreep.
Iedere medische noodzaak ontbreekt.
Het standpunt van de KNMG luidt:": Besnijdenis is in strijd met het ‘ten eerste, niet schaden’-principe dat aan de basis ligt van de geneeskundige ethiek".
Dit standp...unt lijkt mij onbetwistbaar.
Medici zouden zich verre moeten houden van het beschadigen van wilsonbekwame kinderen indien daarvoor geen dringende medische noodzaak bestaat.
M. Vasbinder
medico familiar y comunitario, 03725 TEULADA ALIC Spanje
Geen moment heb ik beweerd, dat religies zouden moeten worden verboden. Wel zou paal en perk gesteld moeten worden aan de uitwassen van religies. Daar horen ook de perforaties van oorlelletjes bi. jEr is geen religie die daar aan ontkomt. Collega Ben...tohami heeft groot gelijk als hij zegt dat besnijdenis geen medische ingreep is. Zou dus ook niet door medici gedaan moeten en mogen worden. Anderen hebben echter niet de papieren om het te doen, waardoor we terug zijn bij het typische verschil tussen geloven (is het meestal beter weten dan anderen) en niet geloven (is meestal twijfelen), terwijl de definitie van geloof eigenlijk is: "Niet weten". Een discussie als deze zal dan ook nooit tot een goed einde gebracht kunnen worden vanwege onwrikbare standpunten aan de kant van het geloof. Blijft over het belang van het kind, dat voor alles zou moeten gaan.
de Jong
gepensioneerd chirurg, ZEIST Nederland
Louter emotioneel beladen reacties op een toch wel ijzersterk betoog. Wat de KNMG heeft bewogen om deze slecht onderbouwde en ondoordachte stelling te betrekken is mij niet geheel duidelijk. Temeer daar dit ontmoedigingsbeleid en deze stelling niet b...estonden toen religieuze besnijdenissen nog gewoon werden vergoed uit het basispakket. We hebben toen zelf (ook de kinderurologen) duizenden jongens besneden om religieuze redenen. Ik ben het eens met collega Bentohami dat de discussie wordt gedomineerd door zeer sterke en niet goed te duiden sentimenten. Een goede wetenschappelijke onderbouwing ontbreekt immers.
R. Karemaker
psychiater, Den Haag Nederland
"Primum non nocere" beloofden wij allen bij aanvang in dit vak. Dit hele betoog van een commercieel werkzame besnijder maakt daardoor boos en misselijk tegelijk.
M. Vasbinder
medico familiar y comunitario, 03725 TEULADA ALIC Spanje
Als het verminken van kinderen onder religieuze vrijheid valt, dan vraag ik me af wat dat voor religie is.
Hoe een baby kan toetreden tot een geloofsgemeenschap is mij eveneens een raadsel.
Waarom niet wachten met deze ingreep tot het kind volwassen ...is. Dan is er sprake van een bewuste intrede in plaats van daartoe gedwongen te worden door een vorm van (bij)geloof van de ouders.
E.P.B. Plinck
arts, ROTTERDAM Nederland
artsen doen er goed aan in hun handelen zich uitsluitend te laten leiden door medische argumenten. Vermenging met religieuze, sociale, en politiek zaken geeft niet zelden oeverloze en soms ook onfrisse discussies
J.Th. van Lockhorst
arts, Rotterdam Nederland
Naar alle waarschijnlijkheid heeft collega Bentohami in dezelfde vijver gevist als de Wereldgezondheidsorganisatie, The American Associaton of Pediatrics en het Amerikaanse Centers for Disease Control and Prevention en bent u en de KNMG voor een viss...ers deur aan het vissen. Uit uw beider reactie blijkt namelijk eens temeer dat u niets hebt begrepen van Bentohami's verhaal en heeft u het gelijk van de vismarkt!
P.L. Ganani
verzekeringsarts, ROTTERDAM Nederland
Ik wil collega Bentohami hartelijk danken voor zijn artikel. Ik ben er nog altijd trots op dat ik mijn zoon heb laten besnijden toen hij 8 dagen oud was. Ook mijn zoon is hier trots op. Collega, veel sterkte met alle vooroordelen die u op deze plek t...egemoet kunt zien. Enkele jaren geleden werd ik ook verguisd om mijn reactie op het KNMG standpunt.
Aan de kritische collega's kan ik alleen maar zeggen: Ga eens naar een Joodse besnijdenis, voordat u oordeelt over iets, waar u geen begrip van heeft. Besnijdenis heeft niets maar dan ook niets met geneeskunde te maken.
Tot slot: De Joden hebben gelukkig zeer goed opgeleide Mohaliem (besnijders), die ook medisch zeer goed getraind zijn. We hebben de ziekenhuizen daarvoor niet nodig. Als men de Joodse geschiedenis raadpleegt, kan men waarnemen dat Joodse ouders de besnijdenis niet zullen afzweren omdat de artsen dat nodig vinden. Integendeel. Men is altijd zeer ver gegaan in het vasthouden hieraan. Dat zal nu niet anders zijn. Willen wij werkelijk een samenleving zijn die religie tot obsoleet verklaart, omdat we deze religie zelf niet snappen? Is dit het Nederland dat zichzelf tolerant noemt? Is het werkelijk onmogelijk om te accepteren, dat mensen andere zaken belangrijker vinden dan de mainstream bevolking? Tenslotte accepteren we ook dat ouders vaccinaties weigeren voor hun kinderen, terwijl de complicaties daarvan vele malen groter zijn.
De KNMG mag zich uitspreken over medische besnijdenis in ziekenhuizen. Niet over religieuze besnijdenis met een zeer klein risico, buiten ziekenhuizen. Primair niet schaden betekent ook respecteren van andersdenkenden.
van Haastrecht
bedrijfsarts n.p., SWIFTERBANT Nederland
De sociaal-culturele betekenis lijkt mij vooral gelegen in het feit dat een circumcisie eenvoudig als selectiecriterium kan worden gebruikt. Mij kwam mij wel ter ore dat arbeiders nieuw aangenomen mannelijke uitzendkrachten hierop beoordeelden of me...n al of niet in de ploeg werd opgenomen. Ook lijkt het niet eenvoudig te zijn om de nationaliteit van een een islamitisch land te verkrijgen wanneer men als man niet is besneden.
De mededeling dat er geen sprake is van belangenverstrengeling lijkt mij niet op zijn plaats. Er is vermeld dat er banden zijn met Bento Clinics welke zich hebben gespecialiseerd in rituele besnijdenis van jongens.
Tom de Jong, Pieter Dik, Aart Klijn
Kinderurologen
De reactie van de KNMG op het stuk van collega Bentohami onderschrijven wij volledig. Het is jammer dat collega Bentohami voor zijn argumenten en referenties zeer selectief heeft gevist in de wetenschappelijke vijver rond circumcisie. Uit diezelfde v...ijver kan een horror scenario over circumcisie worden geschreven. Het KNMG standpunt en deze reactie van de KNMG geven ons inziens een goed afgewogen beeld van de stand van zaken.