Op het snijvlak van twee kunsten

Op een groot wit blok ligt het stoffelijk overschot van een man. Op een deel van het gezicht en één voet na is de huid verwijderd. Er is sowieso maar één voet, de linker is geamputeerd. De rechterarm is ook onvindbaar. Het is een schouwspel van spieren, organen en botten. Het bloed is nog niet geronnen.

Het lijkt een gruwelijk tafereel, maar in de context valt het allemaal mee. Het levenloze lichaam ligt namelijk in de Londense Hayward Gallery, op de tentoonstelling Spectacular Bodies. Het wassen kunstwerk A Necessary Change of Heart, van de Engelsman John Isaacs is wellicht het spectaculairste onderdeel van de tentoonstelling. Of het moet het verhaal achter de in 1801 door Tomas Banks uit gips vervaardigde levensgrote Jezusfiguur getiteld Anatomical Crucifixion zijn. Om erachter te komen hoe een gekruisigd lichaam er echt uitziet, werd op initiatief van Banks het nog warme lichaam van een moordenaar direct na de executie aan een kruis genageld.

De voor de tijdelijke tentoonstelling verzamelde 318 schilderijen, tekeningen, etsen, plastieken, videokunstwerken en andersoortige artistieke verschijningsvormen bevatten veel spectaculaire elementen. Toch is een bezoek aan de galerie geen spektakel. Bij het publiek heerst eerder een sfeer van bewondering, afschuw en verbijstering. Bewondering vanwege de doeken van oude meesters zoals Rembrandts Anatomische les van Dr. Jan Deijman, pentekeningen van Leonardo da Vinci, Dürers Melancholie en de schitterende wassen modellen van Clemente Susini; afschuw zoals je nu eenmaal kunt verwachten bij een publiek dat geconfronteerd wordt met beelden van opengesneden vrouwenlichamen, en verbijstering over oude twijfelachtige medische instrumenten zoals de ovariumcompressor en vibrators. De voor deze expositie vervaardigde kunstwerken van een achttal moderne kunstenaars ontlokken naast de bovengenoemde emoties ook vaak een lach.

Botsing

Het eerste wat je als bezoeker van Spectacular Bodies ziet, zijn de fraai vormgegeven chirurgische instrumenten van Cornelis Solingen. Met het opnemen van medische instrumenten in de tentoonstelling willen samenstellers Martin Kemp en Marina Wallace het publiek duidelijk maken dat Spectacular Bodies een botsing is tussen kunst en geneeskunst.

De instrumenten van Solingen, amputatiezagen, tangen, en een trepanatierasp, behoren tot het expositie-onderdeel ‘Man at work’. Voor een bezoeker uit Nederland zullen de meeste schilderijen van dit gedeelte bekend zijn. Er hangen namelijk verscheidene ‘anatomische lessen’ van zeventiende-eeuwse Nederlandse meesters. Rembrandts Anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp schittert door afwezigheid. Uiteraard hadden de samenstellers van de tentoonstelling ook dit doek graag laten overkomen, maar het Mauritshuis wilde dit pronkstuk niet tijdelijk missen.

Het volgende onderdeel van de tentoonstelling bevat hoofdzakelijk écorché’s en wassen anatomische preparaten. De titel van dit gedeelte, ‘Waxing Eloquent’, is niets te veel gezegd. De levensgrote wassen beelden uit de achttiende eeuw van onder anderen Ercole Lelli, Petrus Koning en Clemente Susini, zijn werkelijk schitterend.

De écorché’s, (veelal bronzen) beelden die alle spieren duidelijk tonen, zijn stuk voor stuk prachtig, maar lijken te veel op elkaar om echt lang te boeien. De soms wat overdreven weergave van de musculatuur wekt enigszins op de lachspieren. Dat is nog sterker bij kunstwerken uit het maniërisme en de barok. Sommige afgebeelde figuren hebben meer spieren dan een bodybuilder kan laten zien.

De kunst en de geneeskunst lagen ooit dichter bij elkaar dan nu het geval is. Da Vinci kan natuurlijk worden gezien als iemand die beide belichaamt. Maar ook na het ontstaan van een sterkere scheiding tussen wetenschap en kunst, gingen de beoefenaars ervan nog veel met elkaar om. Voor onderwijs in anatomie was het onontbeerlijk dat er goede afbeeldingen van preparaten voorhanden waren. Het vervaardigen van onderwijsmaterialen was voor kunstenaars vaak een broodnodige bron van inkomsten. In de loop der tijden is de afstand tussen kunst en wetenschap echter steeds groter geworden. Met het verzoek aan de moderne kunstenaars John Isaacs, Katharine Dowson, Marc Quinn, Beth B, Christine Borland, Gerhard Lang, Tony Oursler en Bill Viola om werken te maken voor Spectacular Bodies, hebben Martin Kemp en Marina Wallace getracht de kunst en de geneeskunst opnieuw bij elkaar te brengen.

Op een enkele uitzondering na, is de opzet van Kemp en Wallace geslaagd. De kunstenaars zijn dan ook geselecteerd op basis van het feit dat geneeskunst al langer een rol speelt in hun werk. De relatie met de klassieke kunstwerken is in sommige gevallen overduidelijk, zoals bij het wassen beeld van John Isaacs.

Het werk van de Duitser Gerhard Lang is geïnspireerd op werk van de Italiaanse wetenschapper Cesare Lombroso. Lang heeft alle inwoners van zijn geboortedorp Schloss-Nauses gefotografeerd en deze samengevoegd tot een compositiefoto: The Typical Inhabitant of Schloss-Nauses. Op gelijksoortige manier maakte Lombroso compositiefoto’s van criminelen. Lombroso verrichtte in de tweede helft van de negentiende eeuw onderzoek naar het verband tussen gelaatstrekken en criminaliteit. Zijn compositiefoto’s zijn tentoongesteld op het expositiegedeelte genaamd ‘Mad and Bad’.

Stierenkloten

Is het werk van Lang cynisch te noemen, dat van Tony Oursler laat menig bezoeker lachen. Het kunstwerk bestaat uit een pot formaldehyde met daarin iets wat lijkt op twee hompen wit vlees. De titel Bull’s Balls verraadt wat het zijn. Een van beide stierenkloten heeft door middel van een projector een mond gekregen die via een spieker continu gefrustreerde taal uitslaat. Het werk is geïnspireerd op geconserveerde lichaamsdelen, zoals de Mond en neus van een Spanjaard, uit de Jan Bleuland-collectie van het Anatomisch Museum van de Universiteit Utrecht. Ourslers pratende mond roept ook een associatie op met een kort verhaal van Roald Dahl, waarin een vrouw continu rook blaast in het nog actieve, met geconserveerde hersenen verbonden oog van haar overleden tirannieke echtgenoot. Die had nog graag een functionerende mond gehad.

Het videokunstwerk dat Christine Borland voor Spectacular Bodies heeft gemaakt is duidelijk niet humoristisch bedoeld. Op basis van een afbeelding van een patiënt van Duchenne de Boulogne en beschrijvingen van de spierziekte van Sir William Gowers maakte Borland het videokunstwerk Progressive Disorder. De simultane projectie van vier animaties op de rolstoelhelling die twee zalen in Hayward Gallery met elkaar verbindt, geeft het kunstwerk een extra wrange bijsmaak.

Schouwspel

Katharine Dowsons glazen ‘ruggengraat’ met glasvezelbelichting is zes meter hoog en kon daarom pas in Hayward Gallery in elkaar worden gezet. Het kunstwerk, getiteld Pia Mater, komt op de tentoonstelling niet tot zijn recht. Het expositiegebouw is zelf geen toonbeeld van schoonheid - het kan zo doorgaan voor de parkeergarage van de naastgelegen Royal Festival Hall - maar voor het prachtige schouwspel van glas en licht had wel een betere plaats mogen worden gezocht dan het trappenhuis.

Het enige moderne kunstwerk met een wel erg gezochte relatie met de geneeskunst is Eternal Spring van Marc Quinn. Quinn heeft een bos bloemen ingevroren in silicon. Zolang de vriesinstallatie stroom krijgt, zullen de bloemen niet verwelken. De link met de geneeskunst moet worden gezocht in de manier waarop in het verleden zwangere vrouwen als een bloem werden afgebeeld. Het kind werd gezien als een bloem in de knop. Een eerder werk van Quinn, waarbij hij een afdruk van zijn eigen hoofd in perspex gevuld heeft met bloed en dit geheel heeft ingevroren, was toepasselijker geweest.

Toch heeft Quinn op Spectacular Bodies de plank niet volledig misgeslagen. Zijn Emotional Detox (The Seven Deadly Sins IIV) maakt veel goed. Dit beeld van lood en was (zie pag. 1558) is geënt op de fysionomische beelden van Franz Xaver Messerschmidt. Van deze beelden zijn er op de tentoonstelling ook drie aanwezig.

Hysterie

De Amerikaanse kunstenares Beth B heeft binnen Spectacular Bodies met onder andere bizarre medische instrumenten een minitentoonstelling gemaakt rond het onderwerp ‘hysterie’. Vibrators en een ovariumcompressor opgesteld naast een wambuis, laten zien dat de toenmalige ideeën over hysterie de tijd niet hebben overleefd. Met een videovoorstelling over vrouwen die hun eigen naakte lichaam bekritiseren, afgewisseld met mannen die over seks praten, geeft Beth B Hysteria ook een seksuele lading.

Het werk van Bill Viola is wellicht minder toegankelijk dan dat van de andere moderne kunstenaars. Toch weet hij door in te spelen op de nieuwsgierige aard van de mens met Science of the Heart het publiek aan zich te binden. Het lege bed voor een beeldscherm met een kloppend hart in een open borstkas voorspelt niet veel goeds. Of wacht het bed niet voor niets op de patiënt? Het hart klopt steeds sneller, tot een onwaarschijnlijk hoge frequentie wordt bereikt. Dan vertraagt het ritme. Steeds verder. Zou het stoppen? Ook als het werk van Viola de hartslag niet opjaagt, biedt Spectacular Bodies meer dan genoeg dat een bezoek aan Hayward Gallery rechtvaardigt. <<

Spectacular Bodies - Hayward Gallery

19 oktober 2000 - 14 januari 2001

Belvedere Rd, (South Bank) -

Metrostation Waterloo of Embankment

Informatie: +44 (0)207 960 4242

http://www.hayward-gallery.org.uk