Onderzoek naar oorzaken oversterfte coronapandemie van start
Veel meer doden in de pandemieperiode, maar niet allemaal door covid-19
5 reacties
Niet alle extra sterfte tijdens de coronapandemie is het directe gevolg van een SARS-CoV-2-infectie. Wat is hier aan de hand?
Uitvaartvaartverzorger DELA trok een week of twee geleden aan de bel: het aantal overlijdens sinds juni was in 2022 5 tot 10 procent hoger dan in dezelfde periode in voorgaande jaren. Ook het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) liet eind december van zich horen: in augustus overleden er in Nederland 13,5 duizend mensen, 1300 meer dan voorzien. Allemaal dankzij covid-19?
Zeker niet: inmiddels weten we dat het totaal aantal Nederlanders dat is overleden ten gevolge van covid-19 bijna 46 duizend is en dat daarboven nog een extra sterfte bestaat van ongeveer 10 duizend: oorzaak onbekend. Nederland staat daarin niet alleen; veel andere landen laten een identiek patroon zien. Australië bijvoorbeeld: in de eerste zeven maanden van 2022 werd daar een oversterfte van 14 procent vastgesteld (ongeveer 13.700 doden), waarvan circa de helft valt toe te schrijven aan covid-19, de rest moet andere oorzaken hebben. Dat het daarbij om niet ontdekte covid-19-sterfgevallen gaat, is zeer onwaarschijnlijk aangezien de tests daar – verzekeren onderzoekers – zeer goed worden uitgevoerd, vooral bij ernstig zieke mensen en omdat van alle sterfgevallen waarbij een vermoeden bestaat van covid-19, post mortem is bepaald of dat ook inderdaad het geval was. Dichter bij huis kent ook Duitsland een overeenkomstig beeld: in september en oktober 2022 bleef de oversterfte met respectievelijk 10 procent en 19 procent boven het overeenkomstige gemiddelde van de afgelopen vier jaar.
Drie golven
In Nature van half december presenteerde de WHO gegevens over de jaren 2020 en 2021: wereldwijd waren er zo’n 14,8 miljoen extra doden. Het gemiddelde wereldwijde oversterftecijfer per hoofd van de bevolking in 2020 was 0,06 procent, oplopend tot 0,13 procent in 2021. Dit overtreft de grieppandemieën van 1957 (0,04 procent), 1968 (0,03 procent) en 2009 (0,005 procent).
The Economist komt tot wat andere getallen, maar neemt dan ook heel 2022 nog mee. Het blad zet sinds het begin van de pandemie een machinelearningmodel in waarmee het extra sterfgevallen schat, zowel gebaseerd op officiële gegevens over oversterfte als op meer dan honderd andere statistische indicatoren. Slotsom per 31 december 2022: het officiële aantal sterfgevallen als gevolg van covid-19 bedraagt 6,7 miljoen. The Economist schat het werkelijke aantal extra doden veel hoger: 21 miljoen.
Het CBS onderscheidt in Nederland drie golven van oversterfte: de eerste was van eind maart tot eind april 2020, de tweede van eind september 2020 tot januari 2021 en de derde van medio augustus 2021 tot eind december 2021. Tijdens de derde golf was de oversterfte voor het eerst hoger dan het aantal mensen dat aan covid-19 overleed. Dit was vooral zichtbaar bij de leeftijdsgroep 65- tot 80-jarigen. Al die schattingen en berekeningen en ook de interpretatie daarvan zijn omgeven met mitsen en maren. Zo is het virus veel dodelijker voor ouderen dan voor jongeren, en wordt (over-)sterfte dus sterk beïnvloed door de leeftijdsstructuur van de bevolking van een land. Verder is het, gegeven de verstoring die de covid-19-crisis heeft veroorzaakt, aannemelijk dat sommige regeringen de manier waarop ze gegevens over het totale aantal sterfgevallen tijdens de pandemie verzamelden, hebben veranderd of anders, wellicht slordiger, zijn gaan registreren.
Ook de modelkeuze voor het inschatten van de oversterfte is van belang. Aanvankelijk hanteerde de WHO bijvoorbeeld een nogal complex, zogeheten polynoommodel dat zeer gevoelig bleek voor schommelingen in individuele jaren. Andere onderzoeksgroepen geven de voorkeur aan lineaire modellen die extrapoleren met behulp van de gemiddelde waarden van het aantal sterfgevallen uit voorgaande jaren en wat grover rekening houden met jaren die statistisch nogal afwijken (‘uitbijters’). In haar nieuwe berekeningen heeft de WHO nu zo’n lineair model gebruikt.
Oorzaken
Oversterfte, met name onder 65-plussers, is dus een feit, en kennelijk ook betrekkelijk ‘duurzaam’. Een paar oorzaken doen de ronde. Ten eerste gaat het mogelijk om onderdiagnose door onvoldoende testen. Tweede mogelijke oorzaak: overbelaste zorg. Tijdens de pandemie zijn diagnoses gemist en operaties uitgesteld, wat mogelijk tot voortijdige sterfgevallen heeft geleid. In Nederland, zo schat het RIVM, waren eind 2021 ongeveer 305 duizend operaties minder uitgevoerd dan zonder corona het geval zou zijn geweest in 2020 en 2021. Daardoor zijn ongeveer 320 duizend gezonde levensjaren verloren gegaan. Kanttekening: het ging vooral om staar-, heup- en knieoperaties, en maagverkleiningen. Operaties die binnen een maand moeten worden uitgevoerd, zoals operaties bij kankerpatiënten en na verkeersongevallen, zijn meestal wel doorgegaan en daarom niet meegerekend. Niet meegeteld zijn ook de gevolgen van uitgestelde diagnoses en zorg op poliklinieken. De sterftecijfers voor het jaar 2022 laten geen verhoogde kankersterfte zien ten opzichte van andere jaren. Maar de gevolgen van gemiste kankerdiagnoses worden dan ook niet van de ene op de andere dag merkbaar.
De oversterfte was vooral zichtbaar bij de leeftijdsgroep 65- tot 80-jarigen
Als derde oorzaak opperen diverse onderzoekers de langetermijngevolgen van een covid-19-infectie. Een aantal studies laat zien dat SARS-CoV-2 het risico op hart- en vaatziekten verhoogt, zelfs maanden na herstel. In Singapore bijvoorbeeld was tijdens het verloop van de delta- en omikrongolven covid-19 waarschijnlijk verantwoordelijk voor ruim de helft van de extra sterfgevallen. De rest kan worden verklaard doordat patiënten binnen negentig dagen na hun covid-19-infectie aan andere ziekten overleden. De onderzoekers stelden daarbij een toename van sterfgevallen als gevolg van hartaandoeningen vast. Er zijn inmiddels ook aanwijzingen dat jongere leeftijdscohorten in dat opzicht worden getroffen: een nieuwe studie uit de VS toont aan dat het risico op overlijden door een hartaanval ook hoger is bij personen onder de 65 jaar. De relatieve stijging was het sterkst bij de 25- tot 44-jarigen. Geen onbekend fenomeen overigens: virale infecties (zoals influenza) verhogen het risico op een hartaanval.
Uiteraard moeten ook (ernstige) bijwerkingen van de covidvaccinatie worden overwogen. Maar vooralsnog zijn er weinig aanwijzingen dat die een rol spelen. De piekwaarden voor oversterfte lopen namelijk over het algemeen synchroon met de covid-19-golven. En kijk ook naar landen als Zweden en Nieuw-Zeeland waar de vaccinatiegraad, zeker onder ouderen, hoog is, maar waar dat niet tot extra sterfgevallen heeft geleid. Bovendien blijkt uit een recentelijk gepubliceerde studie in Nature dat hoe hoger de vaccinatiegraad in een land, hoe lager de pandemiegerelateerde daling van de levensverwachting sinds 2019 is.
Onderzoek
In Nederland staat onderzoek in de startblokken om meer helderheid te krijgen over de oorzaken van oversterfte. Cochrane Nederland werkt aan een systematische literatuuranalyse. Verder zijn nu de vaccinatie- en positieve testdata van het RIVM en GGD’s toegankelijk voor onderzoek. Onderzoeksvoorstellen kunnen nog deze maand worden ingediend bij ZonMw. Elf relatief kortlopende onderzoeken zijn al gehonoreerd. Een paar voorbeelden: Amsterdam UMC krijgt geld om onderzoek te doen naar oversterfte bij mensen met dementie of beginnende dementie die nog thuis woonden. Radboudumc in Nijmegen kijkt naar sterfte onder mensen met een verstandelijke beperking. De GGD in Amsterdam onderzoekt welke wijken in de hoofdstad meer oversterfte hebben en welke wijken minder. Erasmus School of Health Policy & Management gaat na in welke mate organisatiekenmerken van verpleeghuizen (zoals personeelsbezetting, kwaliteit en omvang) oversterfte tijdens de pandemie kunnen verklaren. En er komt onderzoek door het Nivel naar de vraag in hoeverre medische voorgeschiedenis en sociaal-demografische kenmerken geassocieerd zijn met oversterfte.
Liever grootschaliger
Ook het onderzoeksvoorstel van zorgeconoom en epidemioloog Eline van den Broek-Altenburg is gehonoreerd. Ze gaat voor Amsterdam UMC na wat het effect van uitgestelde kankerzorg is geweest. Ze had liever een paar grootschaliger onderzoeken gezien: ‘Deze elf onderzoeken ogen nogal onsamenhangend en versnipperd.’ Voorwaarde voor succes is bovendien dat er naar causale verbanden wordt gezocht, niet louter naar correlaties: ‘Ik wil mijn onderzoek daarom baseren op klinische profielen van alle patiënten en een gedegen controlegroep. Daarvoor heb ik eigenlijk verzekeringsdata nodig. Ik hoopte op Vektis, maar liep daar tegen een muur. Nu maak ik uitsluitend gebruik van epd-data van Amsterdam UMC. Die zou ik graag willen koppelen aan data uit de Basisregistratie Personen, zo kun je namelijk zien of mensen later, dus buiten het ziekenhuis, zijn overleden. Ook dat is niet gelukt. Ik heb dus niet de gegevens die ik zou willen. VWS zou onderzoekers meer moeten ondersteunen bij het vrijgeven van dat soort data.’ Niettemin is ze positief gestemd: ‘Ik denk dat we volgend jaar rond deze tijd betere antwoorden hebben op de vraag naar de oorzaken van de oversterfte.
bronnen
https://www.zonmw.nl/nl/over-zonmw/coronavirus/onderzoek-naar-corona-en-covid-19/oversterfte/
https://www.cbs.nl/nl-nl/longread/statistische-trends/2022/sterfte-oversterfte-en-covid-19-sterfte-in-2020-en-2021?onepage=true
https://www.cbs.nl/nl-nl/visualisaties/welvaart-in-coronatijd/gezondheid-in-coronatijd
https://www.economist.com/graphic-detail/coronavirus-excess-deaths-estimates
https://www.nature.com/articles/s41586-022-05522-2
https://www.thelancet.com/article/S0140-6736(21)02796-3/fulltext
https://www.nature.com/articles/s41591-022-01689-3
https://www.moh.gov.sg/resources-statistics/reports/report-on-excess-mortality-during-the-covid-19-pandemic-up-to-june-2022
https://agsjournals.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/jgs.17722
https://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/2022-0053.pdf
Lees ook:
P.J.E. van Rijn
huisarts gepensioneerd, Rheden
p.s. Kunnen wetenschappers niet meer rekenen? In 1939 zijn er 181.000 baby`s geboren en in de geboortegolf van 1946 284.000. Dan valt toch te verwachten dat, als er nu door dit verschil een groter aantal dood gaat , het sterftecijfer stijgt? Het coro...navirus [of -vaccin?] is hier hoogstens een breekpunt.
H. van der Pol
psychiater, Heerenveen
De enorme olifant in de kamer wordt even benoemd maar gelijk ook weer afgevoerd. 'De piekwaarden voor oversterfte lopen namelijk over het algemeen synchroon met de covid-19-golven' klinkt het geruststellend. Maar die golven zijn inmiddels al een poos... voorbij en de oversterfte stijgt door, de te verwachten ondersterfte blijft uit. Er zijn wachtlijsten voor een uitvaart momenteel, wereldwijd zijn er nog nooit zoveel gezonde sporters spontaan omgevallen en wel heel veel relatief jonge, ogenschijnlijk gezonde mensen zijn 'plotseling overleden'.
Alle reden om ook zeer serieus de massale vaccinaties als mogelijke oorzaak te onderzoeken lijkt mij. En, behoudens wellicht bij de voor covid meest kwetsbare mensen, voorlopig maar even te stoppen met prikken.
N. van Schaik
jeugdarts KNMG, bedrijfsarts niet praktiserend, Apeldoorn
De auteur stelt dat er vooralsnog weinig aanwijzingen zijn dat bijwerkingen van de covidvaccinatie een rol spelen bij de oversterfte. Ik ben daar nog niet zo zeker van. De auteur verwijst onder andere naar Nieuw-Zeeland. Wat Nieuw-Zeeland betreft: ec...onoom John Gibson (universiteit Waikoto, Nieuw-Zeeland) heeft de sterftecijfers in Nieuw-Zeeland geanalyseerd en hij ziet het omgekeerde: een stijging van de oversterfte sinds de uitrol van de COVID-19 boosters. De bijbehorende grafiekjes en tabellen vind ik eerder verontrustend dan geruststellend. Bron: https://econpapers.repec.org/paper/waieconwp/22_2f11.htm
P.J.E. van Rijn
huisarts gepensioneerd, Rheden
In de zoektocht naar 10.000 mensenlevens wordt toch wel een belangrijk aspect vergeten ,namelijk het feit dat deze overledenen allen behoren tot de z.g.n. naoorlogse geboortegolf .Geen vorige generatie heeft het ooit zo goed gehad als deze. Nooit zi...jn er tekorten geweest ,de hygiënische en medische zorg was [tot voor kort] de beste ter wereld en de maatschappelijke mogelijkheden waren ongekend. Deze generatie zou onder vooroorlogse omstandigheden zo`n 65 jaar oud zijn geworden . Maar door de ondervonden welvaart nu 75 jaar. En omdat nu eenmaal niet iedereen 85 kan worden is de tijd nu blijkbaar op. Corona lijkt een breekpunt te zijn. In de vorm van blijvende gevolgen van een besmetting en uitgestelde zorg bij ernstige , en als gevolg hiervan nu terminaal gebleken, ziekten. Onze generatie is in één keer geboren en gaat dus nu ook in één keer dood. Logisch toch?
Geert Douma, neuroloog
Bij het onderzoek naar de mogelijke oorzaak van de oversterfte moet als oorzaak “uiteraard ook (ernstige) bijwerkingen van de covidvaccinatie worden overwogen”.
Dat er een toenemende zorg is over de rol van vaccins bij oversterfte is een realiteit.... Onmiddellijk wordt deze optie door de auteur van dit stuk echter onwaarschijnlijk geacht want “vooralsnog zijn er weinig aanwijzingen dat die een rol spelen”. Dat lijkt meer een persoonlijk oordeel dan dat dit door feiten wordt onderbouwd.
Gezien het door de regering ingezette beleid van drang/dwang tot vaccineren spelen grote belangen bij het onderzoek naar de Covid-vaccinatie als mogelijke oorzaak van oversterfte een rol. Onderzoek naar oversterfte bij dementerenden die nog thuis wonen of personen met een verstandelijke handicap is dan wel zo veilig.
Dat dan een aan Zon MW gerichte wens tot onderzoek van vaccinatie als oorzaak voor de oversterfte door prof. dr. R.W.J. Meester, niet wordt gehonoreerd is veelzeggend.
Gelukkig houdt “wetenschap” niet op bij de Nederlandse grens. Onderzoek verricht in andere landen zal mogelijk wel uitsluitsel kunnen geven over de eventuele rol van de Covid-19 mRNA vaccins bij de oversterfte