‘Niets bij stress is universeel, alles is relatief’

Voor deze jaarlijkse medische publiekslezing, georganiseerd door het Amsterdam UMC en de Volkskrant, wordt een spreker uitgenodigd die internationaal van groot belang is geweest binnen zijn of haar discipline. Dit jaar was de keus gevallen op neurowetenschapper en stress­professor Sonia Lupien.

Lupien doet al dertig jaar onderzoek naar de mechanismen van stress en de effecten op ­prestaties en geheugen. In 2004 richtte ze het Centre for Studies on Human Stress (CSHS) op in Montreal, Canada – waar ze tevens directeur is. Dit centrum heeft als doel om het grote publiek te informeren over het nut van stress. Daarnaast bekleedt ze de Canada Research Chair on Human Stress bij de universiteit van Montreal.

‘Mensen denken vaak dat het elimineren van een stressor de enige mogelijkheid is om met stress om te gaan’, vertelt Lupien tijdens een video-interview. ‘Dat brengt je in de problemen als je te maken hebt met een pandemie of een lange scheidingsprocedure. Met deze situaties heb je langere tijd te maken, en die kun je niet zomaar even uit je leven bannen.’ Beter is om jezelf aan de stressor aan te passen.

Een stressor kan alles zijn, zowel fysiek als ­psychologisch, wat je als negatief of bedreigend beschouwt. En leidt tot de productie van de stress­hormonen adrenaline en cortisol. Lupien: ‘Bijvoorbeeld een collega die een vervelende opmerking over jou maakt of het op­lopen van een blessure.’

Don’t go NUTS

Voordat je jezelf aan een stressor kunt aanpassen, is het belangrijk om te begrijpen waarom je een bepaalde situatie als stressvol ervaart. ‘Dit was een groot probleem voor stressonderzoekers omdat mensen verschillend kunnen ­reageren op exact dezelfde situatie’, vertelt Lupien. ‘Totdat wetenschappers vier karakteristieken presenteerden, die kunnen verklaren in hoeverre je een bepaalde situatie als stressvol ervaart: 1) de situatie is nieuw, 2) onverwacht of onvoorspelbaar, 3) een bedreiging voor je ego en/of 4) je hebt er geen controle over.’

In het Engels gebruikt ze hiervoor het geheugensteuntje ‘don’t go NUTS’ (Novelty, Unpredictability, Threat to your ego, and Sense of control). Deze karakteristieken zijn niet allemaal nodig om stress te ervaren; hoe meer er opgaan voor een situatie, hoe meer stress je zult ervaren. Dit verklaart volgens Lupien waarom mensen verschillend reageren op dezelfde situatie. Wat nieuw is voor de een, is dat niet voor de ander. De een zag iets aankomen, de ander niet. De een heeft de controle en de ander niet.

‘Ik daag iedereen altijd uit om een stressvolle situatie te bedenken die niet aan de hand van minimaal één van deze karakteristieken is te verklaren.’ Ze is even stil en zegt dan lachend: ‘Zie je wel, het lukt je niet.’

‘Men verwart stress vaak met tijdsdruk’

Misvattingen

Al haar hele carrière als stressonderzoeker loopt Lupien tegen misvattingen aan. Toen ze begon deed ze onderzoek naar stress en veroudering. ‘Men verwart stress vaak met tijdsdruk, en denkt dan dat oudere mensen weinig stress ervaren omdat zij alle tijd van de wereld hebben.’ Haar onderzoek liet juist zien dat zowel jongeren als ouderen aanzienlijk meer stress ervaren dan de tussenliggende leeftijdsgroep. ‘Dat komt doordat de hersenen van ouderen extra gevoelig zijn door ver­ouderings­processen en die van kinderen nog niet volledig volgroeid zijn.’

Ook de overgang van basis- naar middelbare school is een belangrijke oorzaak van stress onder jongeren. Dat wordt volgens Lupien vaak niet serieus genomen: ‘Ach, dat is gewoon puberteit’, hoor je dan. Maar op de basisschool stond je boven aan de hiërarchie, kende je iedereen en had je controle. Terwijl alles op de middelbare school plots nieuw en onvoorspelbaar is.’ Volgens haar kunnen deze factoren een deel van de stressgerelateerde klachten bij jongeren ver­klaren, als zij bijvoorbeeld te maken krijgen met suïcidale neigingen of depressieve klachten.

Daarom ontwikkelde ze binnen het CSHS een programma voor scholen, genaamd Destress for Succes, wat stress bij kinderen aantoonbaar laat dalen. Hier leren kinderen over de positieve ­kanten van stress. Bijvoorbeeld dat stress – en niet Redbull – ervoor zorgt dat je tot diep in de nacht kunt werken aan een deadline, als dat nodig is. Dat stress je vermogen om te presteren vergroot, waardoor je ook nog goed werk zult afleveren. En dat stress je extra alert maakt en je kracht tot wel zes keer kan vergroten, als je in een gevaarlijke situatie verkeert.

Het is volgens Lupien voor veel kinderen echt een eyeopener dat stress ook positief kan werken. Daarnaast leren ze ook om te veel stress voor een toets om te zetten in gezonde spanning. Lupien: ‘Je hoeft alleen maar driemaal in je hoofd te zeggen: “ik kan dit, het is een uitdaging” om de hoeveelheid stresshormonen te laten dalen. Deze techniek werkt ook uitstekend bij volwassenen.’

Het centrum geeft tweemaal per jaar een cursus aan trainers, die vervolgens op scholen langsgaan. Zo hebben ze al zo’n honderdduizend ­kinderen weten te bereiken. Daarnaast maken ze bij het centrum Engelstalige filmpjes, die populair zijn onder ouders. ‘Ik denk dat Canadese kinderen binnenkort de kinderen zijn die wereldwijd de minste stress ervaren’, besluit Lupien tevreden.

Essentiële verschillen

Pas als stress chronisch is, is het volgens Lupien schadelijk en is het verstandig om contact op te nemen met je huisarts. Maar wanneer acute stress overgaat in chronische stress is volgens haar lastig te bepalen. ‘Hier is geen vaste tijdsduur voor. Hiervoor zou je mensen maandenlang in een lab moeten blootstellen aan stress, totdat ze het niet meer aankunnen. Dat gaat niet, dat is onethisch.’ Bij ratten duurt het volgens haar ongeveer drie weken, terwijl ze ­gemiddeld twee jaar leven. Toch is dit niet zomaar om te rekenen naar mensenjaren, omdat je dan geen rekening houdt met de stressbestendigheid van mensen. Lupien: ‘Dit verschilt enorm tussen mensen. Sommigen hebben heel weinig nodig om gestrest te raken, terwijl ­anderen een heel hoge drempel hebben – zoals degenen die alles altijd eindeloos uitstellen.’

Het is volgens Lupien essentieel dat mensen ­verschillend reageren op een situatie. ‘Als we teruggaan naar het mammoettijdperk, dan zie je al snel waarom. Je hebt mensen nodig die alert zijn op mammoeten en er dan meteen met de kinderen vandoor gaan. Maar ook iemand die gek genoeg is om een speer op te pakken en op de mammoet te jagen.’

In haar lab ziet Lupien een duidelijk verschil tussen mannen en vrouwen op het gebied van stress. Mannen produceren meestal meer stresshormonen bij het uitvoeren van stressvolle taken. Terwijl vrouwen stress vaak langer bij zich dragen. ‘Beide vormen van stress kunnen op den duur chronische stress veroor­zaken. Chronische stress komt bij mannen en vrouwen eigenlijk even vaak voor’, aldus Lupien.

‘Het kost je net zo lang om te ont­stressen, als het duurde om gestrest te raken’

Weekendarrangement

Een andere misvatting rondom stress is volgens Lupien dat mensen vaak denken dat je in korte tijd kunt ontstressen, ook als het anderhalf jaar heeft geduurd om zo gestrest te raken. Daar ­spelen sommige ondernemers slim op in door een ontspannend weekendarrangement aan te bieden voor 2500 dollar. ‘Dat gaat niet. Het kost je net zo lang om te ontstressen, als het duurde om gestrest te raken. Als je net uit een scheidingsprocedure van twee jaar komt, kan je brein dit niet in een uur aanpassen.’ Dit komt volgens haar omdat je hersenen je proberen te beschermen en zo voorkomen dat je in een soortgelijke situatie terechtkomt. ‘Geen enkel advies of workshop kan dit per direct ver­anderen’, aldus Lupien.

Eigen uitgeverij

‘Mijn hele boekenkast staat vol met zelfhulpboeken over stress. De hoeveelheid domheden daarin is gevaarlijk.’ Daarom begon Lupien haar eigen uitgeverij, waar enkel wetenschappers boeken schrijven gericht op het grote publiek. ‘Het is voor het grote publiek anders erg lastig om onderscheid te maken tussen welke infor­matie ze wel of niet kunnen vertrouwen.’

Vanwege haar kennis over stress, vragen mensen in haar omgeving Lupien regelmatig om advies – ook om anderen te overtuigen. Zo wilde een vriendin graag dat Lupien haar twee dochters zou overhalen om te beginnen met mediteren, omdat zij last hadden van stress. ‘Mijn vriendin ­voelde zich slecht omdat ze dacht de oplossing in handen te hebben, terwijl haar dochters niet naar haar luisterden. Daarom wilde ze graag dat ik met haar dochters in gesprek zou gaan.’

Dit noemt Lupien het ‘fan-effect’: ‘Als je iets ­uitprobeert wat voor jou goed blijkt te werken, dan ben je er al snel van overtuigd dat je de hele wereld kunt redden door iedereen te overtuigen van deze methode.’ De moeder veroorzaakte volgens Lupien op deze manier alleen maar meer stress bij haar dochters door hen zo aan te sporen om iets te gaan doen waar ze geen zin in hadden. ‘Niets bij stress is universeel, alles is relatief, ook de oplossingen. We moeten accep­teren dat er geen universele oplossing is bij stress.’ Bovendien is het volgens Lupien belangrijk om meerdere manieren te gebruiken om stress te verlichten. ‘Dat merk ik zelf ook. Soms werkt het voor mij om te mediteren, terwijl ik op een ander moment liever op de loopband in de sportschool sta.’