Melanoom te behandelen met vaccin op maat

Het is in principe mogelijk vergevorderde huidkanker te verwijderen met een geïndividualiseerd vaccin. Zo’n vaccin is gericht op tumorspecifieke antigenen die T-cellen aanzetten tot een immuunrespons. Nature publiceerde twee studies waaruit blijkt dat deze aanpak veilig is en klinisch effect heeft bij patiënten met uitgezaaid melanoom, die overigens eerder al een operatie hadden ondergaan.

Het principe van deze immunotherapie is niet eenvoudig. Het gaat uit van het gegeven dat mutaties in het melanoom veelvuldig zijn, overigens zonder dat ze de groei van de tumor bevorderen. Die mutaties coderen voor gemuteerde eiwitten die potentieel ‘doelwit’ zijn voor een tumorspecifieke immuunrespons omdat ze elders in het lichaam niet voorkomen. Van elke patiënt wordt daarom het DNA van de tumorcellen en van gezonde cellen gesequencet om de tumorspecifieke mutaties en daarmee samenhangende ‘neoantigenen’ te bepalen. Elke patiënt krijgt vervolgens een ‘eigen’ vaccin met een cocktail van peptiden, die samen goed zijn voor 20 van die neoantigenen.

Patrick Ott e.a. laten in Nature zien dat dankzij een dergelijk vaccin ook na 32 maanden vier van de zes behandelde patiënten kankervrij bleven. De overige twee werden alsnog behandeld met anti-PD-1 therapie, waarna bij hen complete tumorregressie optrad. Ook deze behandeling is een vorm van immuuntherapie: op het oppervlak van T-cellen zijn checkpoint pathway inhibitors aanwezig, receptoren die de functie van de T-cellen afremmen. Door gebruik te maken van deze checkpoint pathways kan een kankercel bewerkstelligen dat de T-cel niet aanvalt en de kankercel wordt getolereerd in het lichaam. Dat bereiken de kankercellen door bijvoorbeeld de expressie van programmed death-1 (PD-1) op hun oppervlak te verhogen. Door deze binding te verbreken met specifieke monoklonale antistoffen wordt de T-celfunctie hersteld en worden de kankercellen weer aangevallen. Dit wordt ook wel omschreven als ‘de rem van de T-cel afhalen’.

In het andere Nature-artikel, door Ugur Sahin e.a., werd ongeveer dezelfde weg bewandeld als in het onderzoek van Ott e.a, maar dan met behulp van een gepersonaliseerd RNA-vaccin. Acht van de 13 patiënten bleven in dit geval ook na 23 maanden tumorvrij. Ook hier had één van de overige patiënten baat bij anti-PD-1-therapie.

In een commentaar stelt LUMC-hoogleraar Tumorimmunologie Kees Melief dat het nu tijd wordt voor fase-2-trials waarin op een gecontroleerde en gerandomiseerde manier wordt aangetoond dat dit type vaccins werkzaam is bij elk kankersoort die genoeg mutaties heeft om neoantigenen te vormen die doelwit van de behandeling kunnen zijn.

www.nature.com, doi: 10.1038/nature23093, 10.1038/nature22991, 10.1038/nature23003