Medisch toerisme

Menig toerist haalt zijn hart op aan de kunstschatten in Londen, Padua en Istanbul. Maar naast de bekende highlights bieden die plaatsen ook nog bezienswaardigheden voor de globetrotter met een medische belangstelling.

Tekst: Henk Maassen
beeld: Dick Osseman, lorence nightingale museum istanbul, yann-arthus bertand, corbis, shutterstock, anp, a. fleming laboratory museum, bruno stock, the old operating theatre museum, hh, hunterian museum

Verplegen in Istanbul

Ze liggen mooi op rij aan de Europese kant van de Bosporus, Istanbuls voornaamste toeristische attracties: de Blauwe Moskee met haar zes minaretten, de Aya Sophia (ooit de kathedraal van Constantinopel, later na de ondergang van Byzantium moskee, tegenwoordig museum) en het Topkapi-paleis, de voormalige residentie van de sultan. Vooral het paleis is prachtig gelegen op de landpunt  tussen de Gouden Hoorn en de Zee van Marmara, met een geweldig uitzicht over - als het weer meezit - de blauwe Bosporus. Vanaf het balkon heeft u een vrij uitzicht over het Anatolische deel van de Euraziatische metropool. Het fortachtige bouwsel dat u op een afstand van een kilometer of drie ontwaart, heeft een legendarische status. Het gigantische rechthoekige gebouw met zijn vier vleugels, elk drie verdiepingen hoog, met op elke hoek een toren, staat tegenwoordig bekend als de Selimiye ­Barakken. Tijdens de ­Krimoorlog was een deel van deze barakken in gebruik als militair hospitaal en het was daar dat Florence Nightingale (1820-1910) haar wereldwijde faam als verpleegster vestigde.

Hoe zat het ook alweer?
Op 4 november 1854, toen er op de Krim al meer dan een halfjaar oorlog woedde tussen Rusland en Turkije (militair gesteund door Frankrijk en Engeland), arriveerde Florence Nightingale in Istanbul. En dus op de Krim zelf, zoals hier en daar wel wordt beweerd. Samen met 38 andere verpleegsters nam ze daar de zorg op zich voor maar liefst 10.000 Turkse, Franse en Britse soldaten. De mortaliteit onder de gewonde militairen was hoog. In februari 1855 overleed 42 procent van de soldaten die in het ziekenhuis werden verpleegd. Nightingale zag snel in dat de uiterst slechte sanitaire voorzieningen mede oorzaak daarvan waren: zeep, handdoeken, frisse kleren, het was er allemaal niet. De patiënten hadden bovendien een lange en gevaarlijke reis over de Zwarte Zee achter de rug en waren vaak ernstig verzwakt en uitgeteerd door dysenterie, koudvuur, cholera en tyfus. In de twee jaar die Florence Nightingale in de barakken werkte, schoeide ze het ziekenhuis op een nieuwe leest, waarmee ze tevens de grondslag legde voor de moderne verpleegkunde.

Wat maar weinig mensen weten, is dat zich sinds 1954 in de Selimiye Barakken een piepklein, maar ontroerend museum bevindt dat is gewijd aan de Britse verpleegster. Je zou kunnen zeggen: een passend eerbetoon aan een vrouw die altijd wars was van publiek vertoon en persoonlijke cultus. Het museum is gehuisvest in de noordwestelijke toren, waar Florence Nightingale verbleef tijdens de ­Krimoorlog en het omvat twee kamers verbonden door een wenteltrap.

De tweede verdieping van het museum bevat allerlei memorabilia van Florence Nightingale. U treft er ook een levensgroot tableau aan met Nightingale buigend over een gewonde soldaat, ‘gewapend’ met haar emblematische lamp, zo te zien een nogal simpel, papieren geval.

Op de benedenverdieping zijn allerlei objecten verzameld die met het leger te maken hebben. Ook hier een tableau: nu met levensgrote Turkse soldaten.

Kijk vooral door het raam naar buiten en probeer u voor te stellen hoe Florence de soldaten per schip over de Bosporus zag aankomen.

Zoals gezegd: weinig mensen kennen het ­museum. Zelfs één van de topkenners van Istanbul, schrijver Orhan Pamuk (die dit jaar de Nobelprijs won), noemt het niet in zijn prachtige boek Istanbul. Waarin hij overigens wel schrijft over de wijk waarin het ligt, Üsküdar. Een wijk die hij associeert met het oude, modderige en verweerde Istanbul, uit de tijd dat de stad, in zijn verbeelding, nog geen kleur had, maar gehuld ging in een grijze grauwsluier van het verleden. Die ‘zwart-witgeest’ waart er altijd nog rond, vindt hij.
Wie aan Florence Nightingale denkt en aan het werk dat ze deed in Üsküdar (of Scutari zoals de wijk in haar tijd heette), ziet ook zwart-witbeelden: al was het maar vanwege de duisternis waarin ze vaak langs haar patiënten ging met dat fameuze lampje.

Istanbul

Adres: Florence Nightingale Müzesi, Selimiye Kislasi, Usküdar.

Neem de veerboot vanaf de Eminönü-pier, ten zuiden van de bekende Galatabrug, dat is sneller en goedkoper dan een taxi. Maar pas op: het museum bezoeken is niet gemakkelijk, wat het op een bepaalde manier des te spannender maakt. Het bevindt zich namelijk op een reguliere militaire basis (de barakken hebben hun functie nimmer verloren) met alle veiligheidsmaatregelen van dien. Bezoekers moeten zich 48 uur van tevoren melden en een kopie van hun paspoort overleggen. Bij binnenkomst wordt u verzocht uw camera en mobiele telefoon af te geven en gaat u onder begeleiding van een soldaat naar de dienstdoende protocol­officier. Hij leidt u rond in het museum.

Soms slagen bezoekers erin zonder afspraak het gebouw binnen te komen, maar het is beter de gok niet te wagen. Het museum is bovendien niet altijd open (het is wel gratis, overigens). Bent u in Istanbul bel dan even met: 0216 556 8166.

De kans is groot dat u alleen bent: elk jaar bezoeken slechts vijf- tot tienduizend mensen deze historische plek.

Kijken in Padua

Wie naar Padua gaat, bezoekt de stad in de eerste plaats voor de geniale schilder Giotto. De wanden van de wereldberoemde Arenakapel (ook wel: ­Cappella degli Scrovegni), de huiskapel van een in 1820 afgebroken kasteel, zijn door hem tussen 1300 en 1306 voorzien van fresco’s die tot de mooiste uit de westerse kunstgeschiedenis behoren. Ze hebben de westerse schilderkunst een geheel nieuwe wending gegeven. Zijn muurschilderingen zijn gewijd aan voor zijn tijdgenoten bekende taferelen: het leven van Maria, het leven van Jezus en het Laatste Oordeel, de deugden en de ondeugden. Maar Giotto schildert ze zoals voordien nooit iemand dat had gedaan. Hij verklaart en vertolkt ze, hij biedt drama. Giotto was daarmee de eerste schilder die bewust een verhaal vertelde en karakters opvoerde, die, anders gezegd, rekening hield met de toeschouwer.

Uiteraard bezoekt u ook de monumentale Il Santo-basiliek, een in romaans-gotische stijl gebouwde kerk met een hoofdaltaar van Donatello en de graftombe van de heilige Antonius.

Maar als u toch in Padua bent, of in één van die andere mooie Italiaanse kunststeden in de buurt (Venetië, Verona, Ferrara) ga dan ook eens naar een ander hoogtepunt: niet uit de kunst- maar uit de wetenschapsgeschiedenis. Padua, één van de oudste universiteitssteden van Europa (Dante en Petrarca studeerden er, Galilei gaf er les), was de bakermat van een compleet nieuwe kijk op de menselijke anatomie.

Het anatomisch theater van de universiteit van Padua is één van de fraaiste medisch-historische objecten ter wereld en als zodanig een belangrijk erfstuk van de revolutionaire veranderingen die de geneeskunde op de vleugels van de Renaissance in de zestiende eeuw onderging. Duizend jaar lang had men de inzichten van de vermaarde anatoom Galenus (ca. 130-200 na Chr.), gevolgd, maar dankzij ‘Padua’ en andere medische opleidingen in Noord-Italië kwam daar in de zestiende eeuw een einde aan.

Vader van die omwenteling was Vesalius (1514-1564), die al op 23-jarige leeftijd hoogleraar werd aan de universiteit van Padua. Net als Giotto brak Vesalius met de traditionele richtlijnen en conventies, met het herkauwen van overgeleverde kennis. Zelf observeren en ontleden van het menselijk lichaam werd met hem de standaard.

Hij las dan ook niet, zoals zijn voorgangers, voor uit het werk van de oude Galenus maar hanteerde tijdens de anatomieles zèlf het scalpel.

De directe opvolgers van Vesalius in Padua waren Gabriele Fallopius (1523-1562), Fabricius d’Acquapendente (1537-1619). Alle drie deden hun anatomische snijwerk in een anatomisch theater. Dat gebeurde om voor de hand liggende redenen in de koudere maanden van het jaar. Omdat ze hun anatomische werk maar een deel van het jaar konden uitvoeren werkten Vesalius en Fallopius in een houten samenstel van ringen, banken en een ontleedtafel die ze na gedane arbeid weer konden ontmantelen en opbergen. Een voorbeeld daarvan is te zien op het titelblad van Vesalius’ beroemdste werk De humani corporis fabrica libri septem, waar het geval is ‘uitgeklapt’ op de binnenplaats van de universiteit van Padua. (De man met de baard bij de tafel is Vesalius zelf.)

Toch was er kennelijk behoefte aan een vast theater, mogelijk om de groeiende belangstelling van studenten aan te kunnen. De vaste constructie in Padua dateert van 1594 en kwam ‘onder’ Fabricius tot stand. Het bevindt zich op de twee bovenste verdiepingen aan de noordwestkant van het Palazzo del Bo, één van de oude universiteitsgebouwen.

Het theater heeft de vorm van een elliptische, omgekeerde kegel en bestaat uit zes concentrische rijen met zitplaatsen, alle voorzien van notenhouten balustrades. Het anatomisch theater is ongeveer driehonderd jaar in gebruik geweest, maar verkeert nog altijd in goede en, behoudens een paar kleine achttiende-eeuwse wijzigingen, authentieke staat.

Tussen haakjes: één van de studenten die in Padua anatomische lessen volgde, was Peter Paaw (1564-1617), die in 1597 in Leiden naar het voorbeeld van Padua een gelijksoortig theater bouwde.

Over wat zich afspeelde in het anatomisch theater zijn allerlei verhalen overgeleverd. Verhalen met eigenlijk maar één strekking: er gebeurden dingen die het daglicht niet konden verdragen. Vooral omdat de kerkelijke autoriteiten zich ertegen zouden verzetten. Zo zou er zich onder het Palazzo del Bo een onderaardse gracht of tunnel bevinden, waarlangs lijken discreet het anatomisch theater konden worden binnengebracht en weer worden afgevoerd. Dat de ontleedtafel kon omkantelen, had ook een goede reden: het menselijk lijk kon men op die manier snel verbergen en vervangen door dat van een dier. Maar er is nooit een onderaardse gracht in het Palazzo gevonden en het draaien van de tafel was louter bedoeld om vergelijkende anatomie te bedrijven, de wetenschap waarvan Fabricius de grondlegger is. De katholieke kerk had ook veel minder moeite met dissecties dan tegenwoordig soms wordt veronderstelt; een expliciet verbod heeft ze in ieder geval nooit uitgevaardigd.

Het is de waarheid die soms vreemder is dan het verzinsel: in de zestiende en zeventiende eeuw was het anatomisch theater ook in gebruik als ... theater. Er werd met enige regelmaat muziek gemaakt. Dat hield de studenten rustig totdat het practicum begon.

De Italiaanse universiteiten excelleerden in de zestiende eeuw nog in een andere, nu misschien wat merkwaardige medische discipline: botanica. Men was op zoek naar geneesmiddelen en dat vroeg om cultivering van planten met mogelijk medicinale werking. In 1533 had Padua al een hoogleraar die zich daarmee bezighield, en sinds 1545 ook een grote botanische tuin. Die fraaie tuin is er nog altijd en is de oudste ter wereld.

Padua

Palazzo del Bo, via VIII Febbraio, 2 - 35122 Padova

Voor informatie bel met: +39 049 827 3047, of mail:

cerimoniale@unipd.it

Het palazzo en het anatomisch theater zijn uitsluitend onder begeleiding van een gids toegankelijk. Niet op zondag. Raadpleeg voor verdere gegevens:

www.unipd.it/en/university/palazzo_bo.htm

Voor een virtuele rondgang door het gebouw zie:

www.unipd.it/en/university/tours.htm

Botanische tuin, via Orto Botanico 15 - 35123 Padova, Zie voor alle gegevens: www.ortobotanico.unipd.it

Wandelen in Londen

In geen andere Europese stad ligt de medische geschiedenis zo voor het oprapen als in Londen. Het aardige is dat daardoor bijna elk bezoek aan één van de min of meer geijkte ‘toeristische’ locaties in de Britse hoofdstad vrij gemakkelijk is te combineren met een bezoek aan een interessant medisch object.

De parlementsgebouwen (met de Big Ben) en Westminster Abbey bijvoorbeeld zijn maar een brug (over de Theems) verwijderd van het in 1989 geopende Florence Nightingale Museum. Veel groter dan dat in Istanbul, maar uiteraard minder authentiek.

Bloomsbury is een andere hotspot waar elke bezoe­ker van Londen vroeg of laat terechtkomt. Als was het maar voor het immense British Museum of voor het veel intiemere, wonderlijke Sir John Soane’s Museum aan Lincoln Inn Fields, dat strikt genomen in de wijk Holborn ligt, maar wel op loopafstand van het British Museum. Het gaat om het voormalige huis van de beroemde architect John Soane (1753-1837) die tijdens zijn leven als gepassioneerd collectioneur zijn huis veranderde in een rariteitenkabinet van antiquiteiten en kunstwerken. Nog maar een paar jaar geleden was het museum een echte geheimtip, tegenwoordig kan het vooral in de weekenden nog wel eens druk zijn (informatie via:

www.soane.org

).

Aan dezelfde Lincoln’s Inn Fields vindt u ook het indrukwekkende Hunterian Museum (zie foto links), gehuisvest in het Royal College of Surgeons. Ook het werk van geestdriftige collectioneurs onder wie anatoom John Hunter (1728-1793). Zijn collectie omvat onder andere preparaten van humaan en dierlijk weefsel en organen (destijds gebruikt voor vergelijkend anatomisch en pathologisch onderzoek) en negentiende-eeuwse modellen van was voor aanschouwelijk anatomie-onderwijs.

Het museum bezit ook een interessant overzicht van de geschiedenis van de chirurgie, beginnend in de achttiende eeuw.

Zie voor alle gegevens:

www.rcseng.ac.uk/museums

Gaat u naar het Tate Modern (museum voor moderne kunst) of naar het naastgelegen Globe Theatre (de natuurgetrouwe replica van een theater uit de tijd van Shakespeare), loop dan nog een paar minuten door tot net ten zuiden van London Bridge. Daar, tegenover het Guy’s Hospital, vindt u op de zolder van een Engelse Barokkerk een prachtige, nauwgezette reconstructie van een operatiekamer uit het begin van de negentiende eeuw: The Operating Theatre.

De zolder van een kerk? Ja. Hoe vreemd het ook mag klinken, die plek bleek indertijd vooral een praktische oplossing voor een paar nijpende problemen. Zo was er in het aanpalende ziekenhuis te weinig plaats voor studenten om operaties te bekijken en hadden de chirurgen licht nodig, veel licht. Aan die eisen voldeed de ruimte boven de kerk, die bovendien een goede verbinding had met de bovenste verdieping van het ziekenhuis. The Operating ­Theatre was niet verwarmd of geventileerd. Chirurgen werkten er bij voorkeur heel snel: amputaties waren soms binnen de minuut gepiept. Dat moest ook wel, want tot 1847 hadden artsen nauwelijks de beschikking over beproefde anesthetica.

Voor alle details:

www.thegarret.org.uk

Zeg: trendy, welvarend, kosmopolitisch, multi­cultureel en de Londenaar zegt: Notting Hill. Het is precies om die reden dat de wijk ook veel toeristen trekt. Als u er toch bent, loop dan de aan­grenzende wijk Bayswater eens in, want daar, vlakbij ­Paddington-station, ligt St Mary’s Hospital waar Alexander Fleming in 1928 bij toeval penicilline ontdekte. Flemings kleine, stoffige laboratorium is door het ziekenhuis prachtig in oude staat hersteld en omgevormd tot een Fleming Museum.

Zie:

www.st-marys.nhs.uk/fleming_museum.html

Londen

Wie nog meer suggesties wil, kan terecht op de voortreffelijke website

www.medicalmuseums.org

of, nog beter, schaft het onlangs verschenen Walking London’s Medical History van Nick Black aan (een uitgave van The Royal Society of Medicine Press, te bestellen via:

www.rsmpress.co.uk

). Een boek als een tijdmachine: elke wandeling van ongeveer anderhalf uur is ook een wandeling door een paar honderd jaar geschiedenis. Onmisbaar voor iedereen die zijn ‘medische’ bezoek aan Londen grondig wil aanpakken.