Laatste nieuws
Wetenschap

Leren van de sjamaan

Psychiater en traditionele healer naderen elkaar stapje voor stapje

3 reacties
Getty Images, Afrika Museum
Getty Images, Afrika Museum

Kun je de westerse psychiatrie in verbinding brengen met traditionele genezingspraktijken, en zo de geestelijke gezondheidszorg verbeteren? Het antwoord is ja, het werkt en in het westen kunnen we ervan leren.

Het eerste wat je ziet als je de tentoonstelling Healing Power in het Afrika­museum in Berg en Dal (eerder te zien in het Tropenmuseum) bezoekt is een installatie waarin een patiënt naast de psychiater is geplaatst, terwijl ze zich allebei letterlijk omdraaien. 

Freud White Sacrifice heet dit nogal ongemakkelijke beeld van Sokari Douglas Camp, en het verbeeldt haar visie op de psychoanalyse als een typische westerse omgang met psychische problemen. De van oorsprong Nigeriaanse kunstenares zegt dat ze de positionering van de stoel met de psychiater ten opzichte van de bank met de patiënt altijd raar heeft gevonden: de psychiater luistert naar de patiënt maar doet tegelijkertijd alsof die er niet is. En intussen probeert de patiënt wanhopig haar of zijn diepste gevoelens te onthullen. Het ironische is: zoals Douglas Camp kijkt naar – een inmiddels wel wat in onbruik geraakte – westerse, psychiatrische praktijk, zo zal menig bezoeker van de tentoonstelling kijken naar de genezingspraktijken die hier worden getoond. En naar het instrumentarium van al die traditionele genezers, sjamanen en andere ‘healers’, zoals amuletten, trommels, altaartjes, hoofddeksels en andere uitmonsteringen, standbeeldjes, geneeskrachtige stenen, kruidenbuideltjes, heilige teksten. Een veelkleurig amalgaam van soms op het eerste gezicht niet altijd te duiden voorwerpen. Gelukkig maken teksten en filmpjes duidelijk wat de betekenis is. Eén van de rode draden is dat veel culturen ervan uitgaan dat bij (geestelijke en lichamelijke) ziekte lichaam en ziel los van elkaar zijn geraakt. Dat kan bijvoorbeeld door een verstoorde relatie met een ander, met een overleden persoon of doordat er ongeschreven regels overtreden zijn. En dat traditionele genezers proberen om dat evenwicht van lichaam en ziel te herstellen.

Freud White Sacrifice
Freud White Sacrifice

Disclaimer

Nee, dit is duidelijk niet de wereld van de wetenschappelijke geneeskunde. De tentoonstelling gaat dan ook gepaard met de wijselijke disclaimer dat ze geen uitspraken doet over de vraag of deze genezingspraktijken werken. En toch… juist nu maakt emeritus hoog­leraar neuropsychiatrie Richard Bruggeman in het Tijdschrift voor Psychiatrie een punt van het feit dat in verschillende gebieden op de wereld bruggen worden geslagen tussen de wetenschappelijke psychiatrie en zulke lokale ‘genezers’. En dat, volgens hem, niet zonder succes. Kennis van de psychiatrie kan zo worden teruggegeven aan de maatschappij, ‘vooral waar het gaat om leken- en lotgenoten­interventie’. Op die manier voorkómen we, stelt Bruggeman, ‘de verdere professionalisering van het levensleed, die in Nederland in de jaren zeventig van de vorige eeuw begon’.

Spiritueel gedachtegoed

Hij staat daarin niet alleen. De Britse psychiater Charlotte Hanlon en haar Ethiopische collega Atalay Alem bijvoorbeeld zien dat ook wel zitten, meldden ze onlangs in The Lancet. Volgens hen kunnen traditionele genezers een belangrijke rol spelen in de ggz: ze zijn vaak het eerste contact voor patiënten en hun families in lagere- en midden­inkomenslanden. Niet alleen vanwege een gebrek aan toegankelijke, professionele alternatieven – volgens de WHO zijn er in deze landen gemiddeld twee ggz-medewerkers per 100 duizend inwoners, tegen ruim zeventig per 100 duizend in de hoge-inkomenslanden. Maar ook omdat hun aanpak vaak acceptabeler is: ze delen hun ideeën over de oorzaken van geestelijke gezondheidsproblemen en processen van genezing, die op hun beurt weer vaak teruggaan op lokaal spiritueel en religieus gedachtegoed. Niet dat er geen debat is over de legitimiteit en status van traditionele genezers binnen bestaande gezondheidsstelsels, zo merken beide psychiaters op, maar intussen erkennen veel landen toch maar mooi het potentiële nut van traditionele genezers. Voorbeelden te over: in Indonesië, Zuid-Afrika, Bali, Oeganda, Papoea-Nieuw-Guinea, maar ook in Nieuw-Zeeland, Canada en de VS. De laatste drie omdat ook minderheidsgroepen in deze rijke en ontwikkelde landen hun eigen traditionele genezings­systemen gebruiken. De rituelen van symbolische genezing die door traditionele genezers worden gebruikt hebben hun uitwerking op veel niveaus: van catharsis en cognitieve herstructurering tot verandering in gezinsstructuren, herstel van de gemeenschapsidentiteit en sociale cohesie.

Taakverdeling

En werkt het ook? Ja, zegt de Duitse psychiater Klaus Lange in een lange review uit 2021. Hij concludeert op grond van een aantal goed uitgevoerde studies in lage- en middeninkomenslanden dat psychotherapie effectief kan worden uitgevoerd door lager opgeleide gezondheidswerkers en door leken zoals healers, mits onder super­visie van psychiaters en klinisch psychologen. Een in 2020 door de Nigeriaanse psychiater Oye Gureje en medewerkers in The Lancet gepubliceerde gerandomiseerde studie naar de taakverdeling van traditionele genezers en eerstelijnsgezondheidswerkers bij de behandeling van mensen met een psychotische stoornis onderstreept dat: in de interventiegroep namen de psychotische symptomen meer af dan in de controlegroep. De interventie was bovendien kosteneffectief.

Het algemene beeld dat oprijst uit de groeiende hoeveelheid onderzoek is dat traditionele genezers vooral bij veelvoorkomende psychische stoornissen, zoals depressie, angst en somatisering, en vooral ook interpersoonlijke en sociale problemen, goede diensten kunnen bewijzen en dan vaak minstens zo effectief zijn als de eerstelijns psychiatrische zorg.

Traditionele genezers kunnen bij veelvoor­komende psychische stoornissen goede diensten bewijzen

Elkaar begrijpen

De Groningse hoogleraar psychiatrie Wim Veling is nauw betrokken bij onderzoek naar samenwerking tussen professionals en traditionele genezers in de Zuid-Afrikaanse provincie Kwazulu-Natal. Om die samenwerking goed van de grond te krijgen is vertrouwen een eerste voorwaarde, weet hij. ‘Je bent al gauw een paar jaar bezig om common ground te vinden. Dat moet zich geleidelijk ontwikkelen, al was het maar omdat traditionele genezers vinden dat ze onvoldoende erkend worden door de medische sector. Hoe kunnen we elkaar begrijpen en respecteren, dat is de centrale vraag.’

Veling begon in Zuid-Afrika met een incidentiestudie naar psychosen. ‘We maakten vignetten van psychotische patiënten en vroegen traditionele genezers of ze dat soort mensen weleens zagen. Dat bleek het geval. Soms komt het dan tot een ritueel, maar soms ook besluiten ze dat iemand dusdanig ‘gestoord’ is dat psychiatrische hulp geboden is. We kennen nu ongeveer honderd van die genezers in de regio. Die bellen we elke week en vragen dan of personen met psychotische symptomen bij hen hebben aangeklopt. En we gaan na of die mogelijk ook onze hulp kunnen gebruiken. We maken duidelijk dat het geen concurrentie is, dat we geen patiënten willen afpakken.’ Richtsnoer is stepped care: ‘Het is zaak steeds het juiste moment te bepalen waarop de hulp van een professionele psychiater nodig is.’

‘Heavy stuff’

Veling schaart zijn onderzoek onder de term ‘global mental health’. ‘Voordien lag het accent wat meer op de transculturele psychiatrie met als leidende vraag: hoe beleven mensen in andere culturen psychiatrische klachten en wat kunnen we daarvan leren? Nu is de vraag veel meer: hoe kunnen we de sterke kanten van de westerse psychiatrie gebruiken en in verbinding brengen met lokale perspectieven en zo de zorg verbeteren?’ Het gaat immers om werelden van verschil. De perspectieven zijn ook zeker niet helemaal met elkaar te matchen, zegt Veling: ‘Het is bovendien niet evidencebased wat deze healers doen. Maar de benaderingen kunnen elkaar wel aanvullen.’

Mede debet aan het feit dat de kijk van psychiaters en healers blijft schuren, is dat de essentie van wat de laatsten doen zelfs voor antropologen vaak in nevelen gehuld blijft. Vaststaat dat hun handelingen bijna altijd zijn geworteld in hun mythische of religieuze wereldbeeld en, merkt antropoloog Cunera Buijs op, ‘dat ze altijd dienstbaar willen zijn aan hun gemeenschap.’ Buijs is een van de curatoren van de tentoonstelling Healing Power in het Afrikamuseum.

Ze legt uit: ‘Ze praten meestal niet over wat ze precies doen, over wat ze zien of hoe ze meevoelen met de mensen die ze helpen. Het idee is toch dat erover praten betekent dat je je gave kunt verliezen. Niet iedereen is er ook geschikt voor. Het is, zeg maar, “heavy stuff” – je moet het psychisch aankunnen. Sommigen ervaren hun “healing power” als een roeping, maar anderen hebben de gave om te genezen overgedragen gekregen door een oudere healer. Een traditioneel genezer die ik goed kende, Sigvald Persen – hij behoort tot het Sami-volk van Noord-Scandinavië en komt ook in de tentoonstelling aan het woord – was van huis uit ingenieur, kreeg de gave overgeleverd van zijn moeder, maar zag daar aanvankelijk erg tegenop. Hoe die overdracht precies ging, heeft ook hij mij niet verteld.’

‘Het is zaak steeds het juiste moment te bepalen waarop de hulp van een professionele psychiater nodig is’

Reducerende blik

In Zuid-Afrika is de existentiële kant van psychiatrische klachten duidelijk zichtbaar, constateert Veling. ‘Waarom overkomt mij dit, wat betekent dit voor mij? Stemmen horen, achterdochtig zijn – het is in die cultuur niet per se heel raar. Het idee is vaak dat voorouders iets aan je duidelijk willen maken. Daar kan je als westers psychiater van alles van vinden, maar het is in ieder geval anders dan de enigszins reducerende medische blik die wij er hier vaak op na houden.’

Antropoloog Buijs kan dat beamen: ‘In veel culturen worden die stemmen beschouwd als “echt”, als afkomstig van andere entiteiten. Wat healers doen is proberen in contact te komen met die spirits. In Indonesië bidden ze dan bij een voorouderaltaar om zo te achterhalen wat hun bedoeling is. Ik denk dat dit mensen kan helpen: ze krijgen immers een verklaring voor wat ze overkomt. Je zou het een placebo-effect kunnen noemen, of ons zelfgenezend vermogen dat een zetje krijgt.’

Deze genezers zijn geen kwakzalvers, benadrukt Buijs. ‘Ze kennen heel goed hun grenzen. Ze weten wat ze wel en wat ze niet kunnen. Al vind je onder traditionele genezers ook charlatans, lieden die van hun aanpak een opzichtig theater maken.’ ‘Sommigen’, vult Wim Veling aan, ‘hanteren methoden die schadelijk kunnen zijn voor patiënten of die we uit het oogpunt van mensenrechten niet kunnen goedkeuren, zoals mensen ketenen of slaan. Daar moet je als professional oog voor hebben. Overigens beseffen de meeste traditionele genezers ook zelf heel goed dat er onder hen beunhazen zijn.’

Geen rocketscience

Veling denkt dat we in het westen van de samenwerking tussen professionals en lokale healers kunnen leren. ‘Ten eerste door meer aandacht te schenken aan de existentiële en sociale aspecten van psychiatrische stoornissen. Bij psychosen hebben we de neiging om vooral symptomen te zien. Hoort iemand stemmen die de meest vreselijke dingen zeggen, dan hebben we een medisch-psychiatrische behandeling paraat. Dat is op zichzelf prima, maar het is niet alles. De patiënt heeft immers vaak op zijn grondvesten geschud, heeft intense, verwarrende en beangstigende ervaringen gehad. De existentiële of spirituele dimensie van die belevingen, daar mag, nee, daar moet het meer over gaan, vind ik.’

Net als zijn collega Bruggeman in het Tijdschrift voor Psychiatrie trekt Veling nog een tweede les: ‘Psychiatrie is geen rocketscience. Ik bedoel: neurochirurgie kun je niet door leken laten doen, maar in de psychiatrie kunnen sommige psychologische of psychosociale interventies ook door minder hoog opgeleide mensen of ervaringsdeskundigen worden gedaan, onder supervisie van professionals, door wie ze ook worden getraind. Wat dat betreft zijn in Azië en Afrika mooie systemen bedacht. Ik zie dat niet louter als een plan om de personeelstekorten in Nederland op te lossen. Net als die healers – in mijn onderzoek vaak overigens mensen die ook zelf stemmen horen – kunnen ervaringsdeskundigen hier namelijk een wezenlijk ander perspectief inbrengen dat ik als psychiater niet heb.’

Sommige van deze inzichten worden hier al toegepast, weet Veling. Hij geeft het voorbeeld van de laagdrempelige organisatie @ease in Groningen, waarbij hij betrokken is. ‘Als ze ergens mee zitten kunnen jongeren bij @ease binnenlopen en praten of desnoods anoniem chatten met andere jongeren. Zo hopen we jongeren met beginnende psychische klachten eerder te kunnen helpen en daarmee te voor­komen dat die klachten erger worden. Dat lijkt op wat we met de healers in Afrika doen: een luisterend oor van mensen die jou als patiënt snappen, in dit geval leeftijdsgenoten. Het risico is wel dat jongeren die meer nodig hebben daarin te lang blijven hangen; je moet dus tijdig opschalen.’ Stepped care is ook hier het devies: ‘Bij @ease is altijd een ggz-professional aanwezig wiens hulp kan worden ingeroepen en er is altijd een psychiater met wie overlegd kan worden.’ 

De tentoonstelling Healing Power is te zien t/m 23 mei 2023, zie: afrikamuseum.nl.

voetnoten

https://www.tijdschriftvoorpsychiatrie.nl/nl/tijdschrift/last_issue/2022/9/50-13047_Gedeelde-taak-is-halve-taak

https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2414644721000622

https://link.springer.com/article/10.1007/s00127-018-1623-x

https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(20)30634-6/fulltext

Lees ook:

Wetenschap
  • Henk Maassen

    Henk Maassen is journalist bij Medisch Contact, met speciale belangstelling voor psychiatrie en neurowetenschappen, sociale geneeskunde en economie van de gezondheidszorg.  

Op dit artikel reageren inloggen
Reacties
  • H.C. van Gorsel

    Arts en ervaringsdeskundige , Amsterdam

    Mooi artikel. Het is hoog tijd dat de westerse psychiatrie meer aandacht besteedt aan wat de patiënt meemaakt en niet alleen symptoom bestrijding.

    Bijvoorbeeld psychotische verschijnselen komen ergens vandaan en hebben een betekenis. Het kan een ...patiënt enorm helpen om die betekenis te duiden en te begrijpen. Dat neemt dan vaak al veel angst weg, waardoor de verschijnselen verminderen en/of hanteerbaar worden.

    De meeste psychiaters komen niet verder dan platgooien met medicatie. Resultaat is vaak vooral een zombie die niet goed kan functioneren en metabool ontregelt. In EBM is dat een succesvolle behandeling, want stemmen zijn weg. Maar is je patiënt daar op langere termijn echt mee geholpen? Voor herstel is echt meer nodig. Daarin zijn ervaringsdeskundigen en mensen die wel ingaan op beleving, zoals healers, vaak veel nuttiger. In de huidige Nederlandse GGZ is daar nauwelijks aandacht voor.

  • A.R.J. Sanders-van Lennep

    Huisarts, Driebergen-Rijsenburg

    Wat een knap geschreven artikel, vanuit mijn perspectief bezien, over het onderscheid tussen zorg en geneeskunde.

    Als huisarts voel ik me vaak werkzaam op dat grensgebied. Luisteren naar de angsten en behoeften van mensen. Soms adviseren, soms ka...lmeren of troosten met woorden of gebaren of soms meegaan in het ritueel wat de zorgvrager helpt.
    Daar waar nodig wel de overstap maken naar geneeskunde en interventies die EBM zijn aanbieden. Deze zijn veelal risicovoller maar gerechtvaardigd omdat er sprake van meer risico is bij afzien ervan. Juist het vertrouwen dat ik kreeg door te luisteren en mee te voelen in de belevingswereld van de zorgvrager, geeft me veelal het vertrouwen om ook bij een nadelige uitkomst van de interventie, samen verder te kunnen.

    Ik voel me geen sjamaan, want ben opgegroeid in de westerse cultuur maar leer uit dit artikel hoe dicht we tegen elkaar aan zitten in het bieden zorg als noodzakelijke voorwaarde voor het helpen van mensen met vragen of klachten. Als zorg tekort schiet en er geneeskunde nodig is, lijken EBM gestoelde interventies meer passend.
    Als huisarts voel ik me geen sjamaan want ik ben opgegroeid in de westerse cultuur maar maak ik dankbaar gebruik van de vele zorgaanbieders die luisteren naar patiënten en hen de zorg bieden waarmee ze geholpen zijn. Ik ben blij dat we samen deze zorg kunnen delen. Juist deze scheidslijn tussen zorg en geneeskunde herkennen is in mijn optiek een wezenlijk aspect van geneeskunst. Samenwerken door elkaars kunde te respecteren, is in mijn ogen essentieel om de belasting van de zorg te delen.

  • J.M. Keppel Hesselink

    pijnarts, Bosch en Duin

    De healer hier besproken meldde dat hij de gave overgeleverd kreeg van zijn moeder en hoe die overdracht precies ging, vertelde hij niet. Ik heb zelf de bijzondere ervaring mogen meemaken met sjamanen te werken in verschillende delen van de wereld (...Brazilie, Nepal, Bhutan). In mijn ervaring gaat het niet om een 'gave' die 'overgeleverd' kan worden, maar puur om een evocatie van wat er al is. Hoe rationeel we ook zijn, 'diep' in ons ligt sluimerend een sjamaan. Een set van gedragspatronen die zich baseren op d activiteiten van subcorticale hersendelen. Deze gedragspatronen treden vaak hand in hand op met extrapiramidale bewegingen en katatone aspecten.

    De sjamaan ontvangt geen gave, de gave die in ons allen sluimert wordt aangesproken. We denken veel te rationeel als we het verwoorden als een 'Gave' de je kan ontvangen en overgeven. Dat is al meteen het eerste en enorme misverstand wat maakt dat de westerling geen toegang krijgt tot wat sjamanisme in wezen is.

 

Cookies op Medisch Contact

Medisch Contact vraagt u om cookies te accepteren voor optimale werking van de site, kwaliteitsverbetering door geanonimiseerde analyse van het gebruik van de site en het tonen van relevante advertenties, video’s en andere multimediale inhoud. Meer informatie vindt u in onze privacy- en cookieverklaring.