Kwakdenken

Je moet nooit op flapteksten afgaan, maar de eerste zin op de achterzijde van Kwakzalverij - 125 jaar medische folklore (die 125 jaren hebben te maken met het aantal jaren dat de Vereniging tegen Kwakzalverij bestaat, de aanleiding om dit boek te doen verschijnen) luidt: ‘Kwakzalverij hoort bij de medische wetenschap als de ­kermis bij het leven. Telkens nieuwe attracties, nieuwe verleidingen , en altijd een paar geheide publiekstrekkers.’ Nou houd ik niet van kermis, maar ik ben bereid toe te geven dat het onschuldig vermaak is, flauwekul. Dat geldt niet voor de geneeskundige activiteiten die tegenwoordig ‘alternatief’ heten of ‘complementair’ - die zijn lang niet altijd onschuldig, ofschoon ze altijd flauwekul zijn. En daarom ­worden ze terecht aangeduid als kwakzalverij. Dat toont Kwakzalverij ook aan.

Het boek, samengesteld door eersterangs wetenschapsjournalist Hans van Maanen, maakt er bepaald werk van. Het covert de gangbare alternatieve geneeswijzen in teen reeks kritische stukken: homeopathie, antroposofie, acupunctuur, gebedsgenezing, fytotherapie, macrobiotiek en andere hoogst merkwaardige diëten. Het brengt allerlei roemruchte figuren en de respectievelijke affaires waarvan ze het middelpunt waren (nog eens) voor het voetlicht: Houtsmuller, Moerman, Greet Hofmans, Kamsteeg. En ook de wijze waarop door meer of minder machtige lobby’s ten strijde is getrokken tegen bijvoorbeeld de fluoridering van het drinkwater, het gebruik van amalgaam in de tandheelkunde of tegen vaccinatie, heeft terecht een plaats gekregen in dit boek.

Al die overwegend korte bijdragen zijn, zoals vaak bij dit soort bundels, wat wisselend van kwaliteit. Sommige zijn geestig en ironisch-kritisch, andere zijn wat droger en formeler opgeschreven. Geen bezwaar, zolang het leesbaar blijft en dat is gelukkig steeds het geval.

Kwakzalverij is up-to-date; op de valreep kan het melding maken van het hoofdredactionele commentaar in The Lancet van 27 augustus dit jaar, dat alle dokters oproept om tegenover hun patiënten eerlijk toe te geven dat homeopathie geen genezende werking heeft en puur berust op placebowerking. Bij die gelegenheid schreef epidemioloog Jan Vandenbroucke een fraaie wetenschapsfilosofische beschouwing over de wijze waarop betrouwbare en valide kennis wordt vergaard in de medische wetenschap. Een soortgelijke bijdrage mis ik in dit boek, vooral omdat het zeker niet alleen voor medische insiders bestemd is. En dat terwijl huisarts Joost Zaat zo’n mooie aanzet geeft: ‘Wetenschap moet het hebben van theorievorming, meten en experimenten. Op elk experiment is wel wat aan te merken en ook op elke theorie, maar als beide laten zien dat het niet werkt of niet kan werken, dan rest slechts geloof.’ Probleem is, meent hij, dat artsen en patiënten vaak niet weten hoe wetenschap werkt.

Er was gelegenheid genoeg geweest om aan de hand van voorbeelden die wetenschappelijke methode uit de doeken te doen. Neem bijvoorbeeld de bijdrage van reumatoloog Hans Rasker. Hij meent dat lang niet alles wat als ‘alternatief’ wordt aangeduid, onzin is en wijst onder meer op de gunstige werking van SRL-gelei en het slikken van glucosaminesulfaat bij de artrose van knieën en op het feit dat de combinatie van warme bronnen, oefeningen en voorlichting de symptomen van reumatoïde artritis, de ziekte van Bechterew en fibromyalgie ongeveer een halfjaar zou kunnen verlichten. Het empirische onderzoek dat die mening moet onderbouwen, is niet vlekkeloos, zo geeft hij toe, omdat niet is voorzien in adequate controlegroepen. Het is erger: de resultaten van dat onderzoek zijn destijds juist om die reden, nota bene door Hans van Maanen en vooral door bioloog Ronald Plasterk, naar de prullenbak verwezen. Op identieke wijze valt op veel onderzoek in de ‘alternatieve sfeer’ methodologisch en interpretatief nogal wat af te dingen - zie ook de bijdrage van Peter Bügel waarin hij weinig heel laat van het veelgeciteerde acupunctuuronderzoek van de Nijmeegse anesthesioloog Kho.

Zo’n wetenschappelijke excursie zou tevens een mooie aanleiding zijn geweest om de valkuilen in het reguliere geneeskunde-onderzoek onder de loep te nemen. MC-columnist en epidemioloog Luc Bonneux komt nog het dichtst in de buurt: hij attaqueert scherp de plannen voor (prostaat-)kankerscreening. Volgens Bonneux is de strijd tegen kwakzalverij namelijk ook een strijd tegen de iedereen ziek makende medicalisatie van de samenleving. ‘Gezondheidspromotie is promotie: paternalistische publiciteit voor een vaak bedenkelijk gedachtegoed.’ Of zoals Hans van Maanen het in zijn inleiding formuleert: ‘Als artsen hun normen en hun tucht verlagen, of zich - al dan niet vrijwillig - gaan conformeren aan de regels van de markt en de wensen van de klant, ligt kwakzalverij op de loer - niet alleen voor individuele artsen, maar voor de beroepsgroep als geheel.’

Waarom zoeken patiënten een kwakzalver op? Antropoloog Hoffer meent dat mensen ziekten en klachten ook religieus of spiritueel willen duiden. Maar misschien heeft Karel van het Reve op zijn geheel eigen down to earth-achtige manier toch meer gelijk. In Uren met Henk Broekhuis (instemmend aangehaald in het boek) schrijft hij: ‘Wil een gedachte veel mensen geestdriftig maken, dan moet hij a. in een eenvoudige, althans eenvoudig aanleerbare formulering aan te duiden zijn; b. de indruk maken nieuw te zijn; c. aansluiten op een bekende gemeenplaats en d. onjuist zijn. De mensen zijn het gelukkigst als zij iets ouds, gangbaars en vulgairs kunnen ondergaan als iets nieuws en origineels.’

Hans van Maanen (red.), Kwakzalverij. 125 jaar medische folklore, Boom, ISBN 90 8506 168 7, 213 blz., 19,50 euro