Laatste nieuws
5 minuten leestijd
video

Invloed van licht op gezondheid onderschat

Plaats een reactie

Opinie

Onbewuste waarneming door het oog regelt alertheid en slaap-waakritme

De onbewuste waarneming van licht is cruciaal voor de gezondheid, betogen hoogleraar Domien Beersma en collega’s. Het zou goed zijn als artsen daar rekening mee houden bij oogheelkundige behandelingen. Zo is het standaard plaatsen van een gele lens bij een staaroperatie onverstandig.

 

Domien Beersma, hoogleraar chronobiologie en directeur van het Center for Behaviour and Neurosciences RUG


Dat de bewuste waarneming van licht in het netvlies – zien – van grote waarde is voor ons welzijn en onze gezondheid, is bekend. Minder bekend is dat ook de onbewuste, niet-beeldvormende waarneming van licht in de hersenen reacties oproept die een grote rol spelen in ons gezond functioneren. Directe effecten van onbewuste lichtwaarneming zijn bijvoorbeeld veranderingen in onze alertheid: in een donkere zaal is de kans dat iemand tijdens een presentatie in slaap valt veel groter dan in een zaal met veel licht. Op de langere termijn heeft onbewuste waarneming van licht onder meer effect op iemands biologische klok en chronotype.

Chronotype is gedefinieerd als het midden van de slaap op vrije dagen: als iemand op vrije dagen uit zichzelf om 23 uur naar bed gaat en om 7 uur opstaat, is zijn chronotype 3 uur. Extra lichtblootstelling in de avond zal het chronotype naar een later tijdstip verschuiven, extra licht in de ochtend juist naar een vroeger tijdstip.

Als mensen ’s nachts werken, wijken ze af van hun chronotype en ontstaan er problemen met wakker en alert blijven, waardoor fouten en ongelukken op de loer liggen. Ook is het dan moeilijker om snel in te slapen en aan een stuk door te slapen. Dit verklaart bijvoorbeeld de slaap- en alertheidsproblemen bij jetlag. Veel mensen ervaren wekelijks een vorm van jetlag doordat hun slaaptijden op een vrije dag afwijken van hun slaaptijden op een werkdag. Dit wordt sociale jetlag genoemd.1

Ganglioncellen
De niet-beeldvormende effecten van licht zijn pas recentelijk op de onderzoekagenda terechtgekomen, en het fysiologische systeem dat eraan ten grondslag ligt wordt nu in snel tempo ontrafeld. Een belangrijke rol hierin is weggelegd voor intrinsiek lichtgevoelige retinale ganglioncellen in het netvlies, in de Engelstalige literatuur aangeduid als ip-RGC (intrinsic photosensitive retinal ganglion cells).

Net zoals de andere ganglioncellen in het netvlies houden deze cellen zich bezig met de verwerking van informatie die verzameld is door de staafjes en de kegeltjes. Eén van de verschillen met andere ganglioncellen is dat deze cellen daarnaast ook rechtstreeks gevoelig zijn voor licht. Daartoe bevatten ze het fotopigment melanopsine, dat het meest gevoelig is voor blauw-groen licht (maximale absorptie in de buurt van 480 nanometer, zie figuur).2

Een ander verschil heeft betrekking op de anatomie. Ip-RGC’s komen op verschillende locaties in het netvlies voor en projecteren naar diverse gebieden in de hersenen, waaronder de nucleus suprachiasmaticus (SCN), de zetel van de biologische klok (zie figuur).

Blindheid en staar
De uitgestrektheid van het netwerk van projecties laat zien dat niet-visuele effecten van licht op veel plaatsen in de hersenen een rol spelen. Het onderzoek daarnaar is nog maar net begonnen en de kennis zodoende fragmentarisch. Toch kunnen we in zijn algemeenheid al wel concluderen dat niet alleen het zien bepaalt of een oog nog functioneert en dat artsen daar bij oogheelkundige interferenties rekening mee moeten houden. Mensen kunnen blind zijn terwijl het niet-beeldvormende systeem wel functioneert en het slaap-waakritme daardoor normaal synchroniseert met de licht-donkercyclus. Indien de ogen van blinde mensen worden verwijderd, verdwijnt hun mogelijk nog functionerende niet-visuele systeem, wat maakt dat het slaap-waakritme niet meer normaal door licht kan worden gesynchroniseerd. Dat kan slaapproblemen geven.3.

Bij staaroperaties worden verder steeds vaker gele (blauw licht blokkerende) lenzen teruggeplaatst in plaats van neutrale lenzen. Deze lenzen maken dat er minder blauw licht op het netvlies valt waardoor het niet-beeldvormende systeem, dat vooral gevoelig is voor blauw licht, niet optimaal wordt aangesproken.

Lichttherapie
Een andere onontkoombare conclusie uit het onderzoek tot nu toe is dat het functioneren van de mens ritmisch is. Op sommige tijden van de dag functioneren wij uitstekend, en op andere tijden veel minder. In de nachtdienst worden bijvoorbeeld twee maal zoveel fouten gemaakt en er gebeuren tweemaal zoveel ongelukken als overdag. Ook de productiviteit is ’s nachts vaak lager dan overdag.4 Niet-visuele effecten van licht kunnen worden ingezet om hierin verbeteringen aan te brengen. Het noodzakelijke onderzoek hiernaar staat nog in de kinderschoenen, maar is veelbelovend.

Als therapie heeft helder licht bijvoorbeeld haar plaats al verworven binnen de geestelijke gezondheidszorg. Stemmingsstoornissen, al dan niet met een seizoensgebonden patroon, worden in de meeste ggz-centra met succes behandeld met lichttherapie en ook in de ouderenzorg wordt steeds vaker lichtbehandeling toegepast, met name bij slaap/waakstoornissen en om de progressie van dementie te vertragen.5 In toenemende mate wordt licht ook gebruikt als behandeling bij vermoeidheidsklachten en burn-out.6 Hoewel lichttherapie in de eerste lijn redelijk goed bekend is, wordt toch nog vaak teruggegrepen op medicatie. En in de bedrijfsgeneeskunde is lichttherapie nog vrij onbekend, terwijl ook hier interessante mogelijkheden bestaan voor interventies, onder meer bij slaap- en stemmingsstoornissen, maar ook voor nachtdiensten. Er is daarom grote behoefte aan meer systematisch onderzoek, zodat we de niet-beeldvormende functies van het oog beter leren begrijpen en bewust kunnen beïnvloeden, met een betere gezondheid tot gevolg.


prof. dr. Domien Beersma, hoogleraar chronobiologie, Rijksuniversiteit Groningen, voorzitter wetenschappelijke adviesraad SOLG, Eindhoven

dr. Luc Schlangen, senior principal scientist, Philips Research Eindhoven, voorzitter Stichting Onderzoek Licht en Gezondheid (SOLG)

Toine Schoutens, directeur, Davita Tilburg, directeur Stichting Onderzoek Licht en Gezondheid

contact:

schoutens@solg.nl ; cc: redactie@medischcontact.nl


Belangenverstrengeling

De Stichting Onderzoek Licht en Gezondheid (SOLG) zet zich in om de medisch-wetenschappelijke kennis over het belang van licht voor de gezondheid te bevorderen (ziesolg.nl). De stichting ontvangt donaties van de lichtindustrie (ETAP, Philips, Davita en Waldmann). Toine Schoutens is directeur van Davita en tevens van SOLG. Luc Schlangen is onderzoeker bij Philips en evenals Domien Beersma onbezoldigd lid van SOLG.



Lees ook:


Voetnoten
 1  Roenneberg T. Het innerlijke uurwerk. Babel & Voss uitgevers, ISBN: 978-94-90950-05-7., 2012.
 2  Hankins MW, Peirson SN, Foster RG. Melanopsin: an exciting photopigment. Trends Neurosci 2008 Jan;31(1):27-36.
 3  Lockley SW, Arendt J, Skene DJ. Visual impairment and circadian rhythm disorders. Dialogues Clin Neurosci 2007;9(3):301-14.
 4  Folkard S, Lombardi DA, Spencer MB. Estimating the circadian rhythm in the risk of occupational injuries and accidents. Chronobiol Int 2006;23(6):1181-92.
 5  Riemersma-van der Lek R, Swaab DF, Twisk J, Hol EM, Hoogendijk WJG, Van Someren EJW. Effect of Bright Light and Melatonin on Cognitive and Noncognitive Function in Elderly Residents of Group Care Facilities: A Randomized Controlled Trial. JAMA 2008 Jun 11;299(22):2642-55.
 6  Meesters Y, Waslander M. Burnout and Light Treatment. Stress and Health 2009;26:13-20.
 7  Lockley SW, Gooley JJ. Circadian photoreception: spotlight on the brain. Curr Biol 2006 Sep 19;16(18):R795-R797.
 8  Schwartz JR, Roth T. Neurophysiology of sleep and wakefulness: basic science and clinical implications. Curr Neuropharmacol 2008 Dec;6(4):367-78.

<b>Download dit artikel (PDF)</b>
video opinie hersenen anatomie & fysiologie biologische klok
Op dit artikel reageren inloggen
Reacties
  • Er zijn nog geen reacties
 

Cookies op Medisch Contact

Medisch Contact vraagt u om cookies te accepteren voor optimale werking van de site, kwaliteitsverbetering door geanonimiseerde analyse van het gebruik van de site en het tonen van relevante advertenties, video’s en andere multimediale inhoud. Meer informatie vindt u in onze privacy- en cookieverklaring.