Laatste nieuws
interview

Internist Gøtzsche: ‘Medicijnen zijn de derde doodsoorzaak’

Hoogleraar doet wederom harde aanval op farmaceutische industrie

13 reacties

Volgens de Deense hoogleraar Peter Gøtzsche liegt en bedriegt de farmaceutische industrie stelselmatig en is de psychiatrie een pseudowetenschap. ‘Ik noem de dingen altijd bij hun naam.’

© anp photo
© anp photo

De farmaceutische industrie verzwijgt en verdoezelt schadelijke en zelfs dodelijke bijwerkingen van geneesmiddelen stelselmatig. Ze heeft artsen, onderzoekers, politici en patiëntenorganisaties aan een touwtje en verdient miljarden door te liegen over de kosten van ontwikkeling en productie. Medicijnen die nauwelijks iets toevoegen aan het bestaande arsenaal krijgen te gemakkelijk marktautorisatie. Boetes en schikkingen schrikken de industrie niet af en leiden niet tot beter gedrag.

Dat is de kortst mogelijke samenvatting van het zojuist verschenen Dodelijke medicijnen en georganiseerde misdaad, de Nederlandse vertaling van het boek waarvoor de Deense internist en hoogleraar Peter Gøtzsche in 2014 de British Medical Association’s Annual Book Award kreeg. Dat boek is onlangs opgevolgd door Deadly Psychiatry and Organised Denial, waarvan volgend jaar een Nederlandse editie op de markt komt. Ook dat laatste boek is een harde aanval op de farmaceutische industrie, maar tevens een scherpe kritiek op het vakgebied van de psychiatrie, dat van alle medisch specialismen het meest aan de leiband van de industrie zou lopen.

Demedicaliseren

Peter Gøtzsche verblijft een aantal dagen in Nederland ter promotie van de vertaling van zijn eerste boek. Hij is grieperig, maar dat doet niets af aan zijn alertheid. Op de suggestie dat veel van de voorbeelden in zijn boeken uit het verleden stammen en dat de farmasector zegt dat er wel degelijk veel verbeterd is, lacht hij schamper. ‘Volstrekt onjuist. Windowdressing. Het is de laatste jaren juist erger geworden. Lees mijn boeken. Ik noem zeer recente schandalen.’

Beide boeken zijn inderdaad uitvoerig gedocumenteerde schandaalkronieken. Gøtzsches conclusies zijn echter niet onomstreden. Bijvoorbeeld zijn advies om drastisch te demedicaliseren. Want, rekent hij voor, in de Verenigde Staten en Europa zijn geneesmiddelen na hartziekten en kanker nu de derde of vierde doodsoorzaak. In Europa overlijden jaarlijks tweehonderdduizend burgers aan bijwerkingen; in de VS sterven ieder jaar honderdduizend mensen aan geneesmiddelen die op een correcte manier zijn toegediend, en eenzelfde aantal door verkeerd gebruik. ‘Ik heb uitgerekend dat in elke huisartspraktijk elk jaar een patiënt overlijdt door medicatie.’

Dat geneesmiddelen ontegenzeggelijk effectief kunnen zijn, daarvan rept hij nauwelijks. Kort memoreert hij in zijn vertaalde boek de succesvolle behandeling van infecties, hartziekten, bepaalde vormen van kanker en diabetes type 1. Sommige lezers, zegt hij, zullen dat eenzijdig en polemisch vinden, maar het heeft weinig zin om te beschrijven wat er goed gaat in een systeem dat zich onttrekt aan maatschappelijke controle. ‘Wanneer een criminoloog onderzoek doet naar straatrovers, verwacht niemand dat hij op “afgewogen” wijze rapporteert dat veel straatrovers zulke goede huis-vaders zijn.’

U vergelijkt de farmaceutische industrie met de maffia. Een bewust overdreven provocatie?

‘Nee, nee! Ik noem de dingen altijd bij hun naam: als ik criminaliteit zie, dan zeg ik dat, als ik georganiseerde criminaliteit zie, dan zeg ik dat ook. De industrie is veel erger dan de maffia, omdat ze veel meer doden op haar geweten heeft. Iedere betrokkene wordt gecorrumpeerd: artsen, beleidsmakers, politici. Qua schendingen van de Amerikaanse False Claims Act staan ze aan de top. Dat betekent dat ze voortdurend leugenachtig zijn.’

Wat is er misgegaan?

‘Nadat de marketingmensen de farmasector overnamen, is het slechter geworden. Toen ik veertig jaar geleden zelf in de industrie werkte, was er veel meer respect voor artsen dan nu. We stonden artsen toe hun eigen trials te doen; tegenwoordig wil de industrie van begin tot eind zeggenschap over het gehele proces. Je had toen ook meer dan nu artsen en wetenschappers die in de lead waren.’

Volgens Gøtzsche begonnen de marketeers niet alleen het klinische onderzoek te leiden, maar ook het fundamentele onderzoek. Dat had, gecombineerd met een fusiegolf die een starre en bureaucratische bedrijfscultuur in het leven riep, desastreuze gevolgen. Nuttige geneesmiddelen als aciclovir tegen herpes, zidovudine tegen aids en cimetidine tegen maagzweren waren daardoor bijna niet in de handel gekomen, stelt hij.

U wijst voortdurend op bias en manipulatie in onderzoek.Om die te doorzien is grondige kennis van statistiek en methodologie nodig. Moet je die kennis van artsen verlangen?

Meer methodologische kennis zou zeker niet misstaan, vindt Gøtzsche, maar ‘pas door langdurige ervaring leer je waar je op moet letten. Slechts weinig mensen kunnen dat. Dat komt omdat er talloos veel manieren bestaan om onderzoek te manipuleren. Een eenvoudig voorbeeld: als je maar genoeg mensen includeert, krijg je altijd statistische significantie. Zeker als daarbij je uitkomstmaten subjectieve elementen bevatten, zoals de score op een Hamilton-schaal of een score op een schaal voor de kwaliteit van leven. Waar je als arts altijd weer op moet letten zijn voldoende effectgrootte en klinische relevantie.’

U heeft zelf een radicaal voorstel gedaan om alle bias uit te bannen: blindeer het hele proces van onderzoek tot artikel. Hoe werkt dat?

‘Je weet dan niet of A het actieve middel is en B de placebo of omgekeerd. Je schrijft daarom ook twee wetenschappelijke artikelen. Pas als die manuscripten af zijn, wordt de sluier opgelicht en weet je hoe het zit en welk van beide stukken in de prullenmand kan. Dat maakt onderzoekers wel onrustig, heb ik gemerkt, omdat ze tot op het laatst niet weten of de behandeling is aangeslagen of niet. Deze aanpak verhindert dat ze hun toevlucht nemen tot vertekenende subgroepanalyses en dergelijke. En juist die zie je vaak, als resultaten niet conform de verwachtingen blijken te zijn. Al het onderzoek zou zo moeten worden opgezet.’

U ergert zich aan de regel dat de FDA twee trials met positieve uitkomsten voldoende acht om een medicijn toe te laten, ook als andere trials het tegendeel laten zien. Inmiddels gaat de FDA nog een stap verder met fast track approval voor levensverlengende medicatie, met name bedoeld voor kankerpatiënten. Daarbij wordt gekeken naar surrogaatmarkers zoals tumorgrootte, niet naar harde eindpunten als mortaliteit.

Gøtzsche schudt zijn hoofd: ‘Het is aangetoond dat hoe sneller het toelatingsproces gaat, hoe meer farmaca uiteindelijk weer teruggetrokken moeten worden. Fast track approval is bovendien zodanig verwaterd dat het nu ook geldt voor bijvoorbeeld een medicijn tegen artritis – dat kun je toch moeilijk als levensreddend zien.’

Maar kankeronderzoekers denken dat sommige medicijnen een gunstig effect zullen hebben, omdat ze precies weten hoe ze werken: ze grijpen aan op het biologische mechanisme.

Voor het eerst aarzelt Gøtzsche even: ‘In zeldzame gevallen is dat zo. En ik kan de kankerspecialisten niet weerspreken, omdat ik niet weet waarover ze het precies hebben, maar wat ik wel weet is dat de empirie leert dat het ook in kankeronderzoek met surrogaatmarkers vaak misgaat. Patiënten hebben er geen baat bij, worden zieker of overlijden toch.’

In uw nieuwste boek richt u uw pijlen op de psychiatrie. U noemt het een pseudowetenschap. Dat is een zware beschuldiging.

‘Zowat alle psychiatrische medicijntrials zijn biased in hun design. Je krijgt daardoor resultaten die je niet kunt vertrouwen. Voorbeeld: om een nieuw middel te testen worden patiënten geïncludeerd en gerandomiseerd die al in behandeling waren met een gelijksoortig medicijn. Maar dat leidt in de placebogroep tot abstinentieverschijnselen! Dan is het niet raar als je later leest dat het nieuwe medicijn zo goed werkt. De uitkomsten van zo’n trial kunnen alleen betrouwbaar zijn als patiënten nooit eerder behandeld zijn met een gelijksoortig middel.’

De Cochrane-organisatie was niet erg blij met uw laatste boek. Ze hebben in een officieel statement laten weten dat u niet sprak namens de gehele organisatie.

‘Ik beschouw dat als zeer ongelukkig. Cochrane werkt evidencebased en mijn boeken zijn extreem evidencebased. I am not a loose canon! Als ze het dus oneens zijn met mijn conclusies, dan lopen ze weg voor al die evidentie. Intussen is de farmaceutische industrie alleen maar blij en gaat op de loop met de kritiek: “Cochrane valt Peter Gøtzsche af. Nou, die hoeven we dus niet langer serieus te nemen.” Waarom vallen ze me eigenlijk aan? Voelen de psychiaters die voor Cochrane werken zich misschien beledigd? Ik heb nog geen antwoorden gekregen. Ik ben hier buitengewoon boos over en wil het over een halfjaar op de agenda zetten in het directeurenoverleg.’ U gaat ook wel erg ver: als je een psychisch probleem hebt, ga dan niet naar een psychiater, tenzij hij een voorkeur heeft voor psychotherapie. Dat is een van uw adviezen aan patiënten.

‘Ja, want de kans is anders groot dat je op zijn minst één diagnose en één geneesmiddel krijgt waarvan je doorgaans schade zult ondervinden. Want slechts weinig psychiatrische geneesmiddelen zijn effectief, terwijl ze op termijn wel hersenschade veroorzaken. Ik vraag me bijvoorbeeld af of antipsychotica nodig zijn; als je mensen kalm wilt krijgen kun je ook je toevlucht nemen tot benzodiazepinen. Die zijn veel minder toxisch. We zouden meer moeten focussen op de psychiatrie van vóór 1980, toen psychiaters meer dan nu geïnteresseerd waren in het blootleggen van de levensgeschiedenis van een patiënt.’

Terug naar de goede, oude psychoanalyse...

‘Nee, nee, niet noodzakelijkerwijs. Ik bedoel: psychosen zijn vaak gerelateerd aan psychotraumata uit het verleden. Als je die blootlegt, kan de patiënt die beter verwerken.’

Psychiatrie is een gewoon medisch specialisme. Zoals je specialismen hebt voor ziekten van het hart of van de huid, zo is psychiatrie het specialisme dat gaat over ziekten van de hersenen.

‘Nee, daarvoor weten we te weinig van de werking van het brein. Dat er een neurochemische onbalans in de hersenen zou bestaan, vergelijkbaar met de wijze waarop insuline een rol speelt bij diabetes, is een mythe. Leidende psychiaters weten dat ook best, maar ze gebruiken de gedachtegang toch om hun patienten te overtuigen van het nut van medicatie.’

Wat zijn volgens u de oplossingen voor de feilen van het huidige systeem van geneesmiddelenonderzoek en -productie?

‘Het moet een publieke onderneming worden. Dat we ons een dergelijk systeem niet kunnen veroorloven is onwaar. De meeste wetenschappelijke doorbraken komen ook nu al van publiek gefinancierde laboratoria. Als er geen marketing en corruptie in het spel zouden zijn, dan zouden we medicijnen veel prudenter gebruiken en geld besparen. Uit onderzoek weten we dat ontwikkelen van medicijnen tien tot twintig keer goedkoper kan. Verder vind ik dat elk voorstel voor een klinisch onderzoek onderbouwd moet zijn met een grondige literatuur-review naar de effectiviteit van bestaande middelen, bij voorkeur een meta-analyse. Anders zien we over het hoofd dat mogelijk al is aangetoond dat het type geneesmiddel levensreddend of juist schadelijk is.’

Een eerste goede verandering zou volgens Gøtzsche kunnen zijn om farmaceutische bedrijven die een nieuw geneesmiddel hebben ontwikkeld niet langer een monopolie te gunnen – schaf patenten dus af. En beloon ze, zodra het middel verkoopautorisatie heeft gekregen, naar de mate waarin het een werkelijke doorbraak blijkt. ‘Vervolgens geven we het geneesmiddel in licentie aan meerdere bedrijven, die het goedkoop kunnen namaken.’

Neemt u zelf wel eens een medicijn?

Gøtzsche kijkt verwonderd: ‘Ja, maar niet vaak. Op trektocht door een Canadees natuurreservaat heb ik jaren geleden een sepsis met streptokokken opgelopen. Ik was er zeer slecht aan toe – dat besefte ik als arts, dat zag mijn vrouw die microbioloog is. Zij heeft spoorslags hulp gezocht. Penicilline heeft toen mijn leven gered.’

Peter Gøtzsche

Peter Gøtzsche (1949) voltooide zijn universitaire studie biologie in 1974, en zijn opleiding tot arts in 1984. Hij specialiseerde zich in de interne geneeskunde. Van 1975 tot 1983 was hij werkzaam in de farmaceutische industrie, waar hij zich bezighield met klinisch onderzoek. Van 1984 tot 1995 werkte hij in ziekenhuizen in Kopenhagen. In 1993 was hij medeoprichter van de Cochrane Collaboration. In hetzelfde jaar richtte hij het Nordic Cochrane Centre op. Gøtzsche is hoogleraar opzet en analyse van klinisch onderzoek, aan de Universiteit van Kopenhagen.

Boeken

  • Dodelijke medicijnen en georganiseerde misdaad, Peter Gøtzsche, Lemniscaat, Nederlands 24,95 euro | Engels 35,19 euro
  • Deadly Psychiatry and Organised Denial, Peter Gøtzsche, People’s Press, ongeveer 33,50 euro.

lees ook
interview
  • Henk Maassen

    Henk Maassen is journalist bij Medisch Contact, met speciale belangstelling voor psychiatrie en neurowetenschappen, sociale geneeskunde en economie van de gezondheidszorg.  

Cookies op Medisch Contact

Medisch Contact vraagt u om cookies te accepteren voor optimale werking van de site, kwaliteitsverbetering door geanonimiseerde analyse van het gebruik van de site en het tonen van relevante advertenties, video’s en andere multimediale inhoud. Meer informatie vindt u in onze privacy- en cookieverklaring.