Immuuntherapie kanker is doorbraak van het jaar

In haar traditionele, jaarlijkse top tien met wetenschappelijke doorbraken heeft Science immuuntherapie bij kanker op nummer 1 gezet. Veel studies verkeren weliswaar nog in een preliminaire fase, en dus is het oppassen voor overhaaste conclusies en overspannen verwachtingen, maar toch gaat het volgens de redactie van het blad niet om een wetenschappelijke ‘hype’.

We staan wel degelijk aan de vooravond van een ‘paradigmaverschuiving’ in de behandeling van sommige kankersoorten. Het is goed mogelijk dat over enige tijd immuuntherapie kan worden toegevoegd aan het rijtje chemotherapie, bestraling en chirurgie. Bij bepaalde vormen van huid-, nier-, long- en darmkanker zijn al betrekkelijk goede resultaten behaald.
Bij immuuntherapie is de ziektebehandeling gericht op het immuunsysteem en niet op de tumor zelf. Immuuncellen zoals T-cellen worden dan geactiveerd om kankercellen aan te vallen. De therapie zoals we die nu kenen is het resultaat van een aantal ontdekkingen. In 1987 vond James Allison een nieuw eiwitreceptor op het oppervlak van cytotoxische T-lymfocyten: cytotoxisch T-lymfocyt antigen 4, kortweg CTLA-4 genaamd. Dat remde de activiteit van T-cellen, en daarmee hun immuniserend vermogen. Allison redeneerde dat een blokkade van deze remmer het immuunsysteem mogelijk juist zou kunnen aanzetten om kanker te bestrijden. Pas na tien jaar liet Allison in een studie bij muizen zien dat antilichamen tegen CTLA-4 daadwerkelijk tumoren vernietigden.
Een klein biotechnologisch bedrijf ontwikkelde op basis van dit inzicht een medicijn, maar het duurde nog eens 11 jaar totdat de eerste resultaten bij patiënten bekend werden. Die waren bemoedigend: patiënten met gemetastaseerd melanoom leefden gemiddeld tien maanden langer, een kwart van de patiënten overleefde zelfs twee jaar.
Maar er waren meer ontdekkingen, zoals de vondst van het molecuul PD-1, ook actief in T-cellen. Ook dat bleek de activiteit van deze cellen af te remmen. In een kleine trial bleek bij vijf van 39 deelnemende patiënten met verschillende vormen van kanker een anti-PD-1-antilichaam effectief: hun tumoren namen af in grootte.
Weer ander onderzoek bracht de zogeheten ‘chimerische antigeen receptor’-therapie (CAR-therapie) voor het voetlicht. Daarbij draait het om genetisch gemodificeerde T-cellen die tumoren aanvallen, met soms verbijsterende resultaten. Zo liet een team van het fameuze Memorial Sloan-Kettering Cancer Center in New York onlangs zien dat met CAR-therapie bij 45 volwassenen en kinderen met leukemie – op een totaal van 75 deelnemers – de ziekte in complete remissie ging, ofschoon die bij sommigen later weer de kop opstak.
Inmiddels is er een anti-CTLA-4 middel, ipilimumab, op de markt dat wordt ingezet bij patiënten met inoperabel of gemetastaseerd melanoom. Een combinatie van dit medicijn met een anti-PD1-middel bleek te leiden tot een snelle tumorregressie bij bijna een derde van de patiënten met melanoom.
Ondanks al deze successen zijn er ook nog veel vragen. Bij sommige patiënten lijkt het erop alsof hun immuunsysteem een blijvende verandering heeft ondergaan, ook nadat ze geen antilichamen meer krijgen. Maar bij andere patiënten is dat geenszins het geval, sterker: ze hebben geen enkele baat bij één van deze immuuntherapieën. Weer anderen krijgen te maken met ernstige bijwerkingen, zoals darmontstekingen. De zoektocht naar biomarkers is dan ook geopend: in de hoop zo die patiënten en die kankersoorten op te sporen die bij uitstek goed reageren op deze strategie. Daarbij staat overigens wel vast dat er kankersoorten zullen zijn die voorlopig niet, en waarschijnlijk zelfs nooit, zullen reageren op immuunbehandeling.

Henk Maassen

Lees ook:

• het artikel in Science 
• RAS-blokkade brengt kankeronderzoek verder
• Kankeronderzoek staat voor tweesprong
• Voorlichting over chemo schiet tekort
• Kankermedicijnen op den duur onbetaalbaar