‘Ik kreeg het gevoel dat ik mijn persoonlijkheid moest aanpassen’

Dat stelde Chantal van Andel, onderzoeker aan het Erasmus MC, onlangs vast in haar promotieonderzoek. Naar aanleiding daarvan sprak Medisch Contact met acht coassistenten en onlangs afgestudeerde artsen van diverse faculteiten in Nederland over situaties die zij tijdens de coschappen meemaakten en die ze als discriminerend ervaarden. Alle acht gaven daarbij aan anoniem te willen blijven; ze durven zich niet met open vizier uit te spreken uit angst dat het goede cijfers of kansen op een opleidingsplek in de weg zal zitten.

Verschillende geïnterviewden zeggen te hebben ervaren dat hun achtergrond of uiterlijk de beoordeling van een of meerdere coschappen beïnvloedde.

De roots van coassistent Lisa* liggen in Suriname, maar zelf groeide ze op in een grote stad in Nederland. Lisa: ‘Ik heb tijdens mijn coschappen één keer discriminatie ervaren rond mijn beoordeling. Tot mijn verbazing wilden mijn begeleiders me een zes geven voor dat coschap, terwijl ik gewoonlijk veel hogere cijfers haal. Toen ik vroeg wat er dan niet goed was gegaan, waren ze daar supervaag over. Ze konden het gewoon niet uitleggen en bleven hangen in algemeenheden, zoals “je past niet goed in het team”. Ik heb er toen heel erg op aangedrongen alle competenties met me door te nemen, om te begrijpen waar het aan lag. Ik bleek op alle competenties eigenlijk toch goed te hebben gescoord en kreeg uiteindelijk een magere zeven. Ik kon niet anders dan concluderen dat het aan mijn huidskleur lag; ik was de enige zwarte vrouw in het team. Mijn ervaring is dat als iets voelt als discriminatie, het dat ook meestal is.

Bijna nooit wordt iets rechtstreeks tegen me gezegd, maar af en toe vertellen de andere – witte – coassistenten me over ongepaste opmerkingen van artsen die worden gemaakt als ik er niet bij ben. Zo vertelde een coassistent dat een medisch specialist een hele nare opmerking had gemaakt over zwarte vrouwen in het algemeen. Ik vond dat confronterend, want ik had prettig samengewerkt met hem.

Het is goed dat het onderzoek van Van Andel aantoont dat coassistenten met een migratieachtergrond gemiddeld lagere cijfers krijgen dan coassistenten zonder migratieachtergrond. Maar het probleem is veel groter dan de beoordelingen alleen. Het zijn problemen waar geneeskundestudenten met een migratieachtergrond al decennialang tegenaanlopen. De verantwoordelijkheid wordt vaak bij de studenten zelf gelegd, terwijl de opleidingen en de medische wereld in het algemeen, geen verantwoordelijkheid op zich nemen. Er komen gelukkig wel steeds meer goede initiatieven, maar het gaat tráág, terwijl het nú moet gebeuren en niet pas als wij al zijn afgestudeerd.’

In twijfel getrokken

Margreet* heeft Caribische roots en groeide op in Nederland. Ze zit in de afrondende fase van haar coschappen. Margreet: ‘Tijdens de bachelor en het eerste jaar van mijn coschappen heb ik nooit ervaren dat ik vanwege mijn huidskleur anders werd behandeld dan andere geneeskundestudenten. Maar in het tweede jaar liep ik een coschap in een perifeer ziekenhuis en daar maakte ik bij herhaling discriminerende situaties mee. Zo was er een medisch specialist die na een teambespreking vroeg: “Wat is er met je haar, het lijkt wel ontploft!” Ik zei: “Zo groeit het gewoon”. Waarop hij zei: “Ik zou denken dat je met je vinger in het stopcontact hebt gezeten”. Het was zogenaamd grappig bedoeld, maar sommige grappen zijn ongepast en pijnlijk.

Op een ander moment rook een van de medisch specialisten de vanillelucht van mijn shampoo. Al ruikend kwam zij op me af en ging – ongevraagd – met haar neus in mijn haar ruiken en voelen én ze riep er ook andere specialisten en a(n)iossen bij om te ruiken en te voelen. Het was heel intimiderend. Waarom moesten ze in mijn persoonlijke ruimte komen? Waarom moesten ze aan mijn haar voelen? Ik ben toch geen hond?! Ik snap werkelijk niet dat mijn sterk krullende haar anno nu nog steeds zoiets exotisch heeft dat eraan gevoeld moet worden.

Tijdens deze voorvallen durfde ik er niks over te zeggen, want als enige persoon van kleur in dat team wilde ik niet nog meer aandacht op mezelf vestigen. Je wilt niet overkomen als het stereotype van een zwarte vrouw die geen grapjes aankan en overal boos om wordt.

Daarnaast kreeg ik bij elk wekelijks feedbackmoment veel negatieve feedback, in tegenstelling tot mijn eerdere coschappen, waar ik standaard achten en negens haalde. Aan mijn parate kennis werd heel erg getwijfeld. Werkelijk alles wat ik zei, bijvoorbeeld als me werd gevraagd om welke diagnose ik dacht bij een patiënt, werd in twijfel genomen – ook als ik het gewoon goed had. Ik heb op een gegeven moment aangegeven dat ik het gevoel had dat ik sterker onder de loep werd genomen dan andere coassistenten. Met zulke opmerkingen moet je oppassen, want voor je het weet wordt het een self fullfilling phropecy. Uiteindelijk heb ik besloten mijn tijd daar maar uit te zitten en mijn kritiek te bewaren voor ná het coschap, waarvoor ik overigens een magere zes kreeg. Dit coschap heeft de rest van mijn opleiding heel erg getekend. Het heeft me heel onzeker gemaakt over mijn kennis en ik had ook het gevoel dat ik geen fouten meer mócht maken, wat óók niet goed is voor het leerproces tijdens de coschappen. Ik ben uiteindelijk zelfs naar de studentenpsycholoog gegaan. Misschien was het geen kwade opzet, maar mensen die zo doen realiseren zich niet wat voor impact het heeft.’

Geen steun

Enkele geïnterviewde coassistenten kregen vaak opmerkingen over hun afkomst, die voortkwamen uit vooroordelen. Zoals *Sarah die in het laatste jaar van haar coschappen in Rotterdam zit. Zij is geboren in het Midden-Oosten maar heeft het merendeel van haar leven in Nederland gewoond. ‘Ik heb meerdere situaties meegemaakt waarin artsen vooroordelen over mij hadden omdat ik een migratieachtergrond heb. Bijvoorbeeld opmerkingen als “wat spreek jij goed Nederlands”, die niet slecht bedoeld zijn. Maar er waren ook situaties die ertoe leidden dat ik me onveilig voelde tijdens het coschap. Tijdens een kennismaking vroeg een beoordelaar hoe ik tegen euthanasie aankijk, omdat volgens haar Turkse en Marokkaanse gemeenschappen met een islamitische achtergrond hier anders tegenaan kijken dan Nederlanders. Ik vond dat onprettig, omdat zij voor mij invulde waar ik vandaan kom en dat ik gelovig zou zijn.

Bij een ander coschap waren er meerdere voorvallen. Uit het niets, zonder dat die arts mij kende, vroeg ze of ik meedeed aan de ramadan. Bovendien merkte ik dat een van de artsen tijdens haar spreekuren een heel andere houding aannam richting vrouwen met een migratieachtergrond: ze was kortaf en nam geen moeite hen te informeren. Ook merkte ik dat ze naar mij anders deed dan tegen anderen. Toen ik deze situatie terugkoppelde aan de eindbeoordelaar, werd daar niets mee gedaan. En dat terwijl de eindbeoordelaar vertelde dat er al eerder een coassistent had aangegeven dat deze arts zich racistisch opstelde.

Ik heb een aantal van deze situaties met mijn mentor en cogroep besproken, en deze adviseerden een klacht in te dienen. Tot nu toe heb ik dit niet gedaan omdat je er verder niet aan terug wil denken en vooruit wilt. Maar ik had wel behoefte aan een plek waar je gedurende je coschap terecht kunt. Ik miste de steun vanuit de universiteit: je hebt het gevoel dat je er alleen voor staat.’

‘Het is juist van meerwaarde dat ik een andere taal spreek’

Achternaam

Farah*, geboren in het Midden-Oosten, benoemt dat zij gelukkig weinig negatieve ervaringen had tijdens haar studie. Ze is vier jaar geleden afgestudeerd in Nijmegen en werkt nu als anios ouderengeneeskunde. ‘Waarschijnlijk kreeg ik weinig te maken met discriminatie doordat het aan mijn uiterlijk niet te zien is dat ik ergens anders geboren is. Maar een opmerking over mijn achternaam maakte mij ervan bewust dat ik als anders word gezien. Dat gebeurde tijdens mijn senior coschap. Ik liet toen mijn sollicitatiebrief en cv voor een anios-plek lezen aan de begeleider van dat coschap, omdat ik in dat vakgebied heel graag verder wilde. Hij gaf als tip om mijn niet-Westerse meisjesnaam te veranderen in mijn getrouwde naam. Als toelichting zei hij: “racisten zitten nu eenmaal overal, zo werkt het nu eenmaal in dit wereldje en zo kun je je kansen vergroten”. Dit was echt een tekenend moment in mijn carrière: het deed me realiseren dat ik blijkbaar niet thuis hoor in dat vakgebied en ben dan ook iets anders gaan doen.’

Assertief zijn moet

Misschien nog drastischer dan het aanpassen van je naam is de verwachting dat je je persoonlijkheid aanpast om je te voegen naar de verwachtingen van de medische wereld.

Ook Wen Li* geeft aan dat ze soms anders wordt behandeld dan studenten zonder een migratieachtergrond. Zij loopt coschappen in Utrecht en heeft Chinese ouders. ‘Ik heb het erg lastig gehad tijdens de coschappen vanwege de cultuurverschillen. In mijn cultuur is het heel gewoon om je bescheiden op te stellen en te luisteren naar je supervisors. Hier wordt dat veel minder gewaardeerd. Je wordt geacht assertief te zijn en niet te gereserveerd over te komen: dat bepaalt deels je beoordeling. Als ik dat niet deed, dan vonden de artsen me ongeïnteresseerd overkomen of dachten ze dat ik onvoldoende medische kennis had. Ik merkte dat het beter is om foute antwoorden te geven dan geen antwoord. Ik werd verplicht een coachingtraject te volgen om mijn professionele functioneren te verbeteren. Ik moest en zou gaan passen in de mal van een goede coassistent, in plaats van dat alle soorten persoonlijkheden worden gewaardeerd. Ik hoop dat er ruimte komt voor een dialoog over dit wederzijdse onbegrip. Dat zou ook deel moeten uitmaken van goede coassistentenbegeleiding.’

Het perfecte plaatje

Ook Imran* vertelt dat hij heeft geprobeerd zich aan te passen aan het plaatje van de perfecte coassistent. ‘Het is al een erg indrukwekkende wereld waar je als co in terechtkomt, maar als je zoals ik een migratieachtergrond hebt, heb je het idee dat je ook je persoonlijkheid moet aanpassen, om maar goede cijfers te blijven krijgen. Veel allochtone medestudenten zetten zich nu eenmaal iets minder op de voorgrond, maar dan pas je niet in de groep. Ook zei ik bij sommige coschappen liever dat ik naar de wc ga als ik ga bidden, omdat ik bang ben dat ik dan anders bekeken wordt. Bij andere coschappen wordt er juist rekening mee gehouden dat je aan de ramadan doet, dat mag ook gezegd worden’ Imran is bijna afgestudeerd, is geboren in Nederland en heeft Pakistaans ouders. ‘Discriminatie is vaak subtiel maar ik heb ook een heel directe discriminerende ervaring meegemaakt. De begeleider van een van mijn coschappen zei, toen hij hoorde dat ik uit Pakistan kwam, dat daar alleen maar nare mensen wonen die vrouwen onderdrukken. Ik ben toen het gesprek met hem aangegaan hierover omdat ik echt vond dat dit niet kon. Al met al had ik heel goede tussenbeoordelingen maar mijn eindcijfers was slechts een zes, zonder goede onderbouwing.’

Moedertaal

Helen* kwam zo’n tien jaar geleden uit Oost-Europa naar Nederland en studeert dit jaar af. ‘Ik zie eruit als een Nederlander en heb mij vooral gediscrimineerd gevoeld door opmerkingen over mijn taalbeheersing. De opmerking die mij het meest geraakt heeft is: “Dat Nederlands niet je moedertaal is, zal altijd een handicap blijven”. Terwijl het juist van meerwaarde is dat ik een andere taal spreek, andere culturen ken en mij beter kan verplaatsen in patiënten met een migratieachtergrond. Achteraf had ik gewild dat ik mij tegen deze opmerking had uitgesproken, maar dat durfde ik toen niet. Als coassistent ben je voor je beoordelingen afhankelijk van je begeleiders. Dat maakt het lastig om ze tegen te spreken.’

‘Ik spreek mij bewust maar af en toe uit. Als collega’s nadelig spreken over patiënten met een andere afkomst, dan heb ik daar moeite mee. Zeker nu we patiënten vanuit Oekraïne zien, met een cultuur die voor mij dichtbij ligt. Dan benoem ik eenmaal aan mijn collega’s dat ik zelf ook afkomstig ben uit Oost-Europa. Maar het is denk ik voordelig voor je beoordeling om op bepaalde momenten je mond te houden. Ik denk niet dat mijn collega’s en begeleiders het zouden waarderen als ik ze er telkens op aanspreek.’

Nuances

Marie* geeft aan dat zij weinig ervaring heeft met discriminatie. ‘Ik denk dat dat komt door de combinatie van mijn Nederlandsklinkende naam en het feit dat ik een lichte huidskleur heb’, zegt ze. Zij is geboren en getogen op Curaçao en verhuisde een kleine zeven jaar geleden naar Nederland om geneeskunde te studeren. Ze is nu bezig met haar semi-artsstage en over enkele weken studeert ze af. Marie: ‘Tijdens de bachelor merkte ik wel dat ik nadeel had van mijn migratieachtergrond. Nederlands is niet mijn moedertaal, waardoor ik bij tentamens – terwijl ik ongeveer wóónde in de universiteitsbibliotheek – lager scoorde dan mijn studiegenoten. Dat had met nuances in het taalgebruik te maken. Inmiddels is de taal geen probleem meer, al spreek ik nog wel met een licht accent. Dat roept tijdens de coschappen vaak vragen op over waar mijn accent vandaan komt. Aan dat soort vragen ben ik wel gewend, ze zijn goedbedoeld. Eigenlijk heb ik tijdens mijn coschappen nooit ervaren dat ik benadeeld ben vanwege mijn migratieachtergrond. Studiegenoten met precies dezelfde achtergrond, maar een donkerdere huidskleur, krijgen bizar veel opmerkingen. Het verbaast me dat dat maar blijft voortduren, terwijl er de afgelopen paar jaar zoveel aandacht is voor dit thema.’

Verontrustend

Voorzitter Femke van de Zuidwind van de Geneeskundestudent vindt het onderzoek van het Erasmus MC ‘erg verontrustend’. ‘Uit een rapport van ons van vorig jaar blijkt dat discriminatie een van de belangrijkste vormen van ongewenst gedrag is die coassistenten ervaren. We hebben dat nog niet kunnen uitsplitsen naar discriminatie door migratieachtergrond of om andere redenen. Discriminatie zal niet alleen bij beoordelingen een rol spelen, maar ook op veel andere momenten. Het Erasmus MC heeft nu een diversiteitsproject ingesteld. We zijn heel benieuwd wat dat precies gaat inhouden en of andere faculteiten zullen volgen.’

*Alle voornamen zijn gefingeerd, de volledige namen zijn bekend bij de redactie.