Hoe meer opties, des te groter de spijt

De verschillende voordelen – ‘vrijheid’ bij buikspoeling thuis versus ‘veiligheid’ bij hemodialyse in het ziekenhuis – en nadelen zoals dialysekater bij hemodialyse versus het risico op buikvliesontsteking bij buikdialyse moeten tegen elkaar worden afgewogen. Rookmaaker ziet regelmatig dat patiënten moeite hebben met de keuze in deze onzekere situatie en vraagt zich af of zij in deze spannende fase de impact van de verschillende voor- en nadelen wel goed kunnen overzien. Zo raakte Rookmaaker geïnteresseerd in de vraag hoe deze patiënten terugkijken op hun beslissing en hoe ze de argumenten voor hun keuze achteraf wegen. Rookmaaker dook in de literatuur over het thema spijt – onder meer van Marcel Zeelenberg, hoogleraar psychologie en marketing – en raakte zo begeesterd dat hij Zeelenberg uitnodigde voor een lezing op het Renal Highlights-symposium op 22 september in Utrecht. Op een ochtend half juni blikken ze via een Teams-videogesprek vooruit.

Maarten, waarom heb je Marcel uitgenodigd voor het Renal Highlights-symposium?

Maarten: ‘Van patiënten verwachten we dat zij samen met de dokter een goedgeïnformeerde keuze maken uit alle beschikbare behandel­opties. De laatste jaren is er veel aandacht geweest voor het belang van “shared decision making”. Maar leiden deze keuzes tot de gewenste uitkomst en hoe kijken patiënten terug op hun keuze? Daar waar wordt gekozen is er ook altijd een kans op beslissingsspijt, in de wetenschappelijke literatuur ook wel decisional regret genoemd. Dat is de sterk negatieve emotie die gevoeld wordt als iemand zich realiseert dat de huidige situatie beter zou zijn als hij of zij andere keuzes zou hebben gemaakt. Decisional regret is een heel functionele emotie die toekomstige keuzes beïnvloedt en zo mogelijk aanzet tot het corrigeren van suboptimale keuzes. Bij veel medische keuzes is vooraf niet altijd duidelijk welke optie leidt tot de meest gewenste uitkomst. Het is daarom te overwegen om tijdens het beslisproces ook rekening te houden met gevoelens van spijt in de toekomst. Hoewel er vanuit de psychologie en marketing best wat bekend is over factoren die spijt beïnvloeden, wordt hier nog maar weinig mee gedaan in de medische praktijk.’

Marcel: ‘Vroeger toen de arts nog besliste, kwam het niet bij de patiënt op om de arts daarop aan te spreken. Maar naarmate de keuzes explicieter worden en patiënten daarover beter worden geïnformeerd, is de verantwoordelijkheid van de arts toegenomen.’

Marcel, wat heb jij als hoogleraar economische psychologie de nefrologen te bieden?

Marcel: ‘Ik ben nu dertig jaar bezig met spijt. In het algemeen doe ik onderzoek naar hoe mensen keuzes maken, wat voor emoties daarbij een rol spelen en hoe die emoties van invloed zijn op onze keuzes. Mensen houden enorm van keuzes, maar niet van kiezen. Ze doen vaak veel moeite om alle opties open te houden, maar kiezen vinden mensen niet fijn. Ik herinner me een onderzoek waarin ze mensen vroegen of ze zelf hun behandelplan zouden willen kiezen als ze kanker krijgen, dan zegt 65 procent ja. Maar als je dat aan kankerpatiënten vraagt, is dat 12 procent. Omdat iedereen zich kan inleven dat het fijn is om veel keuzes te hebben, is het aanlokkelijk om die patiënt die te geven. Het gevolg is dat ze keuzes krijgen voorgelegd die ze misschien niet waarderen op het moment dat ze hem moeten maken. Dan willen ze misschien meer sturing van een arts.’

hoogleraar psychologie en marketing Marcel Zeelenberg: ‘Je wilt dat mensen zich niet te veel laten leiden door de angst voor spijt’

Hoe zou je behandelopties moeten aanbieden in de spreekkamer?

Marcel: ‘Het gaat er niet om dat mensen nooit spijt krijgen. Dat kun je niet voorkomen. Maar je wil dat ze een goede keuze maken en zich niet te veel laten leiden door de angst voor spijt. Spijt is een emotie en voor emoties geldt dat we voorspellingsfouten maken. We denken vooraf dat de emoties intenser zijn en langer duren dan we ze uiteindelijk blijken te ervaren. In het echt passen we ons dus sneller aan dan we tevoren dachten. Soms maken we ons te druk over een emotie. Dat is ook weer niet zo erg, want als je zou weten dat je je vrij snel aanpast aan een nieuwe situatie, dan maak je je misschien weer te weinig druk over dingen.’

Maarten: ‘Dus als een arts een patiënt voorlicht over een complicatie, dan is het maar de vraag of de patiënt een juiste inschatting kan maken van de intensiteit van de spijt die hij krijgt als die complicatie optreedt en dit vervolgens op de juiste manier kan wegen in de beslissing.’

Is het erger als iets je overkomt als je het zelf hebt gekozen dan wanneer een arts de keuze maakte?

Maarten: ‘Het is bekend dat de intensiteit van spijt groter is bij een grotere gevoelde verantwoordelijkheid voor de genomen beslissing en bij een groter aantal opties. Dit suggereert dat de intensiteit van spijt minder groot is als de arts een deel van de verantwoordelijkheid voor de beslissing op zich neemt en het aantal opties beperkt blijft. Vanuit de marketing is daar goed over nagedacht – zo beperken moderne bedrijven als Tesla en Apple bewust het aantal modellen.’

Marcel: ‘En naarmate je je keuze beter aan jezelf kunt uitleggen, heb je minder spijt.’

Om wat voor soort onderzoek vraagt dit?

Maarten: ‘Hoewel er veel onderzoek naar shared decision making wordt gedaan in de medische praktijk, is het onderdeel spijt helaas onderbelicht gebleven. Het zou interessant zijn om te onderzoeken hoe een patiënt naar het beslisproces kijkt en hoe hij zich voelt bij de uitkomsten. Complicerende factor hierbij is wel dat hoe meer invloed iemand op de beslissing heeft, hoe minder iemand bereid is zijn frustratie over een ongunstige uitkomst met anderen te delen. Wanneer we dus willen onderzoeken of patiënten tevreden zijn over hun “shared decision” zullen ze minder snel zeggen dat het een slechte beslissing was, omdat ze deze deels zelf hebben genomen.’

nefroloog Maarten Rookmaaker: ‘We hebben meer spijt van kansen die we hebben laten liggen, dan van dingen die we hebben geprobeerd’

Ligt paternalisme niet op de loer? Artsen hebben andere ethische verplichtingen dan marketeers.

Maarten: ‘Het is absoluut niet mijn bedoeling om zonder overleg keuzes voor patiënten te maken, maar ik wil ook niet weglopen voor mijn verantwoordelijkheid als dokter. Met wat bekend is over spijt, is het te overwegen het aantal opties waaruit moet worden gekozen, te beperken en de gevoelde eigen verantwoordelijkheid van een patiënt te reduceren.’

Wat betekent dit concreet voor de spreekkamer?

Maarten: ‘Soms lijken de regels van shared decision making in conflict met wat wij weten uit de psychologie en marketing. Moeten we echt alle opties aanbieden? Zadel je de patiënt dan niet op met meer spijt? Gaat het er nu om dat de patiënt heel tevreden is met zijn keuze of dat de patiënt van alle behandelingen de voor- en nadelen kent, maar misschien daardoor minder gelukkig is met zijn besluit? Vanuit de psycho­logie en de marketing zijn er handvatten hoe je mensen gelukkig maakt met hun keuze en hoe belangrijk het tevreden terugkijken op een beslissing voor mensen is. Het lijkt de moeite waard om dit verder te onderzoeken, want uit studies blijkt ook, dat we meer spijt hebben van kansen die we hebben laten liggen, dan van dingen die we hebben geprobeerd.’ 

Kijk ook