Geef medicijnen een energielabel

Niet alleen de CO2-uitstoot heeft invloed op het milieu, ook worden bij de productie van medicijnen land, water en grondstoffen gebruikt en wordt er afval geproduceerd.

Met kunstmatige intelligentie is de milieu-impact van medicijnen redelijk in te schatten

Kunstmatige intelligentie

Om tot slimmere keuzes te komen, is inzicht in de milieu-­impact van afzonderlijke middelen nodig. Hiervoor zijn twee verschillende methodes. De ene aanpak is een bottom-upbenadering: het verzamelen en beoordelen van levenscyclusanalyses (LCA’s) van farmaceutische producten uit bestaande literatuur. Bij een levenscyclusanalyse wordt onderzocht wat de voetafdruk is van een medicijn, zowel van de productie als van het gebruik en de afvalverwerking. Voor verschillende groepen medicijnen (anesthetica, inhalatiemedicatie, pijnstillers en antibiotica) is op deze wijze vergelijkend onderzoek gedaan. Voor het overgrote deel van de medicijnen echter nog niet. Dit type onderzoek is tijdrovend en duur. Om die reden wordt gezocht naar alter­natieve methodes die minder tijdrovend en duur zijn en toch tot een redelijke inschatting leiden. Die tweede veelbelovende methode lijkt te zijn gevonden in het gebruik van kunstmatige intelligentie. Wanneer de farmaceutische industrie de juiste data aanlevert over het precieze gebruik van grond- en hulpstoffen en welke chemische verbindingen ze daarmee maken, is met behulp van slimme rekenmodellen een redelijk adequate schatting mogelijk van de milieu-impact van een middel. Twee voorbeelden die laten zien hoe deze kennis kan bijdragen aan het maken van een meer duur­zame keuze:

• Inhalatiemedicatie bij astma en COPD

Het gebruik van dosisaerosolen leidt tot een bijdrage van bijna 0,4 procent aan de klimaatvoetafdruk van de Nederlandse zorg. De typen dosisaerosolen die op de markt zijn, hebben tijdens hun levenscyclus een verschillende klimaatvoetafdruk. De grootste impact hebben de drijfgassen in dosisaerosolen, vanwege hun aardopwarmingsvermogen. Alternatieven met een lager klimaateffect zijn droogpoederinhalatoren en elektrische vernevelaars.

• Anesthetica

Uit een levenscyclusanalyse van Sherman e.a. naar anesthesie­gassen bedoeld voor inhalatie en voor intra­veneuze toediening, blijkt dat de inhalatiegassen aan­­merkelijk schadelijker zijn qua broeikasgasemissies dan middelen voor intraveneuze toediening. Bovendien nemen de broeikas­gasemissies voor alle dampvormige anesthetica significant toe wanneer deze worden toegediend met een combinatie van zuurstof en distikstofmonoxide (lachgas). Lachgas wordt in de kliniek veel gebruikt als draaggas. Dit gas heeft een zeer sterk aardopwarmingsvermogen: 1 kg N2O is net zo belastend voor het klimaat als 298 kg CO2.

Vanuit klimaatoogpunt is er dus veel voor te zeggen om het gebruik van anesthesiegassen met een hoog aard­opwarmingsvermogen te vermijden, en het gebruik van anesthesie­gassen in zijn geheel te verminderen.

Pictogrammen

Er is de afgelopen jaren veel ervaring opgedaan met het beïnvloeden van het gedrag van mensen, door pictogrammen en beeldmateriaal op verpakkingen te plaatsen. Op elektronica staat een energielabel dat informatie geeft over het stroomgebruik, op sigaretten staan foto’s en teksten die jongeren ontmoedigen te gaan roken en rokers aanmoedigen om ermee te stoppen. Ook is de afgelopen jaren uitgebreid ervaring opgedaan met het gebruik van nutriscores op voedingsmiddelen. Al deze aanwijzingen weten mensen tot verstandige keuzes te bewegen. En ze dagen de voedingsmiddelenindustrie uit tot het produceren van gezondere voedingsmiddelen.

Wanneer we investeren in het verkrijgen van de noodzakelijke data, kan het toegankelijk en zichtbaar maken daarvan middels pictogrammen op verpakkingen en in productbeschrijvingen lijden tot een snelle bewustwording over de milieu-impact van het medicatiegebruik bij consumenten, voorschrijvers, apothekers, financiers, richtlijn­ontwikkelaars en producenten, en hen aanzetten tot verstandige keuzes.

Energielabel

Zoals gezegd heeft de productie en het gebruik van medicijnen op allerlei manieren impact op het milieu. Bij productie en gebruik wordt veel energie gebruikt waarbij CO2 wordt geproduceerd. Ook komen er gassen vrij met een hoog aardopwarmingsvermogen. Daarnaast wordt oppervlaktewater vervuild door afvalstoffen van de productie, het door de wc spoelen van ongebruikte medicijnen en doordat patiënten medicijnresten via de urine en ontlasting uitscheiden.

Voor deze beide typen vervuiling zouden pictogrammen ontworpen kunnen worden. Enerzijds denk ik daarbij aan symbolen die iets zeggen over de CO2-uitstoot (vergelijkbaar met een energielabel), en anderzijds over de ecotoxiciteit, middels het gebruik van bestaande gevarensymbolen.

Farmaceutische industrie

Het op deze manier inzichtelijk maken van de voetafdruk van medicatie, vraagt een inspanning en heldere visie van verschillende partijen. Het beschikbaar maken van deze data vraagt openheid en commitment van de farmaceutische industrie. Daarnaast is onderzoekscapaciteit en -geld nodig om die data te analyseren en te komen tot een eenduidige classificering. Er zullen manieren gevonden moeten worden om deze data voor iedereen op eenduidige wijze zichtbaar te maken. Vervolgens zullen verzekeraars en richtlijncommissies de milieu-impact moeten gaan betrekken bij het vaststellen van een preferent beleid. Dat beleid zal in de spreekkamer en in de apotheek uitgelegd en begrepen moeten worden door apotheker, behandelend arts en patiënt. Wanneer data beschikbaar komen, zullen deze binnen de hele keten van producent tot consument een thema van gesprek worden; duurzaamheidsvraagstukken gaan dan meewegen bij het vaststellen van beroepsstandaarden en het preferente beleid. Consumenten zullen zich beter bewust worden van de schadelijkheid van hun medicatie voor het milieu. Dat kan leiden tot ander gedrag; zoals het niet langer wegspoelen van ongebruikte medicijnen door de wc, of de keuze voor een milieuvriendelijker alternatief.

Ingewikkelde keuzes

Het op deze wijze zichtbaar maken van de voetafdruk van medicatie stelt de hele keten voor nieuwe en ingewikkelde keuzes, bijvoorbeeld die tussen individuele gezondheidswinst of gebruikersgemak en milieuschade, of die tussen hoge kosten en milieuschade. Het geeft ons daarmee echter ook zeggenschap en eigenaarschap over de voet­afdruk die we achterlaten. Aan de slag! 

auteur

Margot Klijberg, specialist ouderengeneeskunde bij Vilente, docent bij de vervolgopleiding voor specialisten ouderen­geneeskunde Gerion

contact

m.klijberg@gmail.com

cc: redactie@medischcontact.nl

voetnoot

1. Het effect van de Nederlandse zorg op het milieu. Methode voor milieuvoetafdruk en voorbeelden voor een goede zorgomgeving. 03-10-2022. rapport RIVM; Steenmeijer MA, Pieters LI, Warmenhoven N et al.