Eens een vreemdeling, altijd een vreemdeling

Prof. dr. R. Giel over werken in het buitenland
Hoe is het om arts in een ver land te zijn? Een vraag die prof. dr. Rob Giel, zelf zeer bereisd, moeilijk te beantwoorden vindt: ‘Het is onmogelijk precies te weten waar je aan begint’. In zijn jongste boek geeft hij een indruk van wat de avonturier te wachten kan staan.

Een carrière in de gezondheidszorg heeft er eigenlijk altijd al ingezeten. Een werkkring in de tropen leek ook vanzelfsprekend. Ongeformuleerde wensen die reeds gevormd werden in zijn jeugd. Prof. dr. Rob Giel: ‘Zover mijn herinnering reikt, had ik het idee dokter te worden. Ik weet dat mijn vader dat ook altijd heeft gewild, maar hij werd het niet. Hij was bankdirecteur, een dokter van financiën, zou je kunnen zeggen. De hang naar het buitenland vloeit ook uit hem voort. Mijn vader trok, net als zijn broers en veel andere jonge mensen, vóór zijn huwelijk naar Nederlands-Indië om fortuin te maken. Toen hij weer in Nederland woonde, logeerden in ons huis in Den Haag regelmatig familieleden van hem die met verlof waren, met hun kinderen. Zo raakte ik als kind al bekend met de tropen. Mijn broers en ik zijn opgegroeid met het idee dat we ooit naar Nederlands-Indië zouden gaan.’

Met het uitroepen van Indonesië tot zelfstandige staat werd die te bewandelen weg echter afgekapt. Wel had Giel inmiddels het pad der geneeskunde ingeslagen. Na het behalen van zijn semi-artsdiploma gaf hij zich bij het ministerie op om als gouvernementsarts te werken in Nieuw-Guinea, de overgebleven kolonie. Hij kreeg te horen dat er een wachtlijst bestond en dat een tropencursus vereist was. ‘Ik besloot eerst mijn uiteindelijke plan na te streven om psychiater te worden. Na mijn afstuderen moest ik in militaire dienst, maar drie maanden later kreeg ik ineens te horen dat ik onverwijld naar Nieuw-Guinea diende te vertrekken. Zonder enige voorbereiding, zonder tropencursus. Ik was zo groen als gras, ik had nooit een malariapreparaat bekeken, laat staan lepra gezien’, vertelt Giel. Of, zoals hij schrijft in ‘De Vreemdeling: relaas van een arts ver van huis’, zijn jongste boek: ‘Tropenarts kon ik mezelf nog niet noemen, wel medisch avonturier.’

Culturen

Zijn eerste stap in het buitenland werd een sprong in het diepe. Maar zeker niet de laatste sprong. Gedurende zijn hele verdere carrière verbleef Giel geregeld voor langere tijd in het buitenland. In zijn boek beschrijft hij zijn ervaringen, indrukkingen en belevenissen uit de jaren dat hij in Nieuw-Guinea en Ethiopië woonde en bezoeken bracht aan onder andere Egypte, Uganda, de Gaza-strook en de Westbank, Armenië, Tsjernobyl en Roemenië. De verhalen gaan niet alleen over de medische praktijk van alle dag in die landen, maar vooral ook over de kennismaking met andere culturen.

Giel schrijft onder meer over de sociale structuren en de vaak sterke familiebanden. Verhoudingen waardoor hij heel anders tegen de geneeskunde ging aankijken. ‘In Nederland draait het veel  meer om individuele geneeskunde. Zeker in mijn beginjaren als arts was er hier nog niet zoiets als public health: je dacht niet in bevolkingsgroepen. Terwijl het in bijvoorbeeld Nieuw-Guinea en Ethiopië andersom ligt.’

‘In Ethiopië is de patiënt van werkelijk de hele familie’, vervolgt hij. ‘De familieleden nemen vaak het woord, en de patiënt wordt in de rol van onmondige geplaatst. Het is de kracht van de samenleving dat ze met z’n allen voor de patiënt staan. Maar tegelijkertijd kan je niet altijd zeggen dat het een gezonde situatie is. De patiënt is niet vrij, waardoor hij ook vaak juist gaat voldoen aan een bepaald verwachtingspatroon. De familie benadrukt dat hij ernstig ziek is, dat hij lijdt, dus moet hij ook ernstig ziek zijn en lijden. Dat kan dus eerder ziekmakend dan genezend werken. Als arts moet je dan duidelijk maken dat je respect hebt voor de mensen en gewoonten, maar dat je tegelijkertijd ook met de patiënt alleen wilt spreken omdat je hem als individu wilt zien.’

Ziektegedrag

Als het lukt direct met de patiënt te communiceren, blijkt dat er soms een heel ander verhaal achter de klachten zit. In zijn boek haalt Giel het voorbeeld aan van een Ethiopische vrouw die onvruchtbaar bleek. ‘Ze klaagde over allerlei lichamelijke ziekten en speelde het met overtuiging, terwijl het erom ging dat ze geen kinderen kon krijgen. Maar dat kon ze niet hardop zeggen. Dus gebruikt ze de ziekten als een soort bescherming voor zichzelf. In Ethiopië kun je namelijk niet je emoties tonen waar anderen bij zijn, behalve als het om ziekte gaat.’

Zijn ervaringen in het buitenland maakten Giel meer bewust van het ziektegedrag van mensen. En van de rol van de dokter in het benoemen van ziektegedrag als ziekte. ‘In Nederland heb ik daar aandacht aan besteed in mijn colleges en in studies naar arbeidsongeschiktheid. Ook daar is het vaak een kwestie van ziektegedrag en niet van een medisch- wetenschappelijke ziekte. Het is nog altijd zo dat de meeste arbeidsongeschiktheid berust op psychische gronden.’

Dat ook het stellen van een diagnose aan bepaalde regels gebonden kan zijn, merkte Giel eveneens in Ethiopië. Uit een daar verrichte studie blijkt dat arts en patiënt niet met elkaar praten over een kwestie als de dood. ‘Een arts stelt daar ook niet de diagnose: het is hopeloos, ik kan niks meer doen. Dat is hetzelfde als zeggen dat je iemand dood wilt hebben. Dus wordt er veel geld en tijd gestoken in bij voorbaat nutteloze behandelingen. Een arts gaat vaak naar de begrafenissen van allerlei mensen, juist ook vanwege de sterke familiebanden. Het niet bijwonen van een rouwplechtigheid wordt gezien als een vorm van vijandigheid ten opzichte van de overledene. Dus heeft de begrafenis hogere prioriteit dan het werk. Als westers arts denk je dan al snel: rouwen is best, maar het moet niet ten koste gaan van de behandeling van de nog levenden.’

Confrontatie

Volgens Giel moet een arts die in het buitenland verblijft oog hebben voor de cultuur waarin hij op dat moment leeft. In zijn boek schrijft hij bijvoorbeeld, verwijzend naar rampen als die in Tsjernobyl (1986) en Armenië (aardbeving in 1988), dat met dodental en materiële schade lang niet alles is gezegd. ‘Iedere ramp heeft zijn persoonlijke, sociaal-culturele en historische betekenis voor de slachtoffers. Als je als hulpverlener die betekenis niet kent en begrijpt, kun je je werk niet goed doen.’

Tegelijkertijd beseft hij dat er een moeilijke taak ligt in het doorgronden van andere culturen. ‘Tapi toean lain’ kreeg hij in Nieuw-Guinea al snel te horen: ‘U bent anders’. Een arts in den vreemde is en blijft een vreemdeling. ‘Het blijft een confrontatie met je eigen normen en waarden. Een verblijf in het buitenland leert dat wat als waarheid wordt gezien een kwestie van voorkeuren kan zijn. Tegelijkertijd vervreemd je ook van je eigen cultuur. Het leert je enorm te relativeren, en je open te stellen voor bijzonderheden en knelpunten, zaken die anders lopen dan je had verwacht.’

Maar juist het met andere ogen bekijken van bepaalde zaken, kan voor de buitenlandse patiënten en collegae verhelderend zijn. ‘In Oost-Europa wordt psychiatrie bijvoorbeeld nog gezien als een uithoek van de geneeskunde. Wat zeg ik: niet eens als een uithoek, als een enorm stigma. Psychotraumatische zorg was na een ramp in Armenië schrikbarend afwezig. Dat die zorg noodzakelijk was, gold daar voor veel artsen als een openbaring. Gelukkig was een aantal van hen bereid zich hierop te richten. Wat dat betreft blijft het belangrijk dat artsen naar vreemde oorden trekken. Om inzicht te geven in hoe het ook kan.’  <<

’De Vreemdeling: relaas van een arts ver van huis’ is uitgegeven door Uitgeverij Van der Wees, ISBN: 90 5805 027 0. Prijs: f 39,90.