Een dokter kijkt naar kunst

Je zou er een museum mee kunnen vullen, met de schilderijen die prof. dr. Jan Dequeker bijeenbracht in zijn monumentale boek De kunstenaar en de dokter. Anders kijken naar schilderijen. Het is de vrucht van dertig jaar lang met een doktersoog kijken naar kunst, geleid door de vraag: wat vertellen schilderijen over de medische conditie van de mensen die er opstaan?

De start van Dequekers bemoeienissen met kunst was een controversiële hypothese, namelijk dat reumatoïde artritis en een handvol andere ziekten van het bewegingsapparaat zouden zijn ontstaan in de Nieuwe Wereld, en door Columbus en zijn navolgers zijn ‘meegenomen’ naar het oude Europa. Dequeker, reumatoloog en tegenwoordig emeritus hoogleraar aan de Katholieke Universiteit Leuven, kon dat niet geloven. Hij verdiepte zich naast zijn reguliere werk daarom in de paleopathologie, het vak dat zich bezighoudt met ziekten uit oude tijden die bijvoorbeeld worden vastgesteld bij menselijke en dierlijke resten.

Omdat dit geen uitsluitsel gaf over de juistheid van de hypothese, kwam Dequeker op het idee gewapend met een loep musea af te struinen, op zoek naar oude afbeeldingen van mensen met  lichamelijke afwijkingen. Zo kon hij aantonen dat reumatische aandoeningen al ruim voor de ontdekking van Amerika in Europa voorkwamen.

Van lieverlee breidde Dequeker zijn medisch-historische belangstelling uit naar alle mogelijke ziekten met zichtbare symptomen, zoals endocriene aandoeningen, zenuw- en geestesziekten, oogziekten, infectieziekten en gynaecologische aandoeningen. Zo ontstond uiteindelijk dit boek, waarin hij bekende en onbekende schilderijen uit het tijdvak 1300-1800 steeds heeft voorzien van (kunst)historische informatie en een medische duiding.

Dequeker is zich goed bewust van de valkuilen: kunstenaars maken niet altijd gelijkende portretten van hun modellen en passen anatomische karakteristieken aan naar eigen goeddunken of esthetisch inzicht. Alleen de connaisseur die thuis is in de observationele geneeskunde én weet heeft van artistieke conventies en kunsthistorische stijlkenmerken kan tot een betrouwbare interpretatie komen.

Een voorbeeld: Pablo Picasso maakte in 1906 een beroemd geworden portret van de Amerikaanse schrijfster Gertrude Stein. Opvallend is haar ingevallen linkeroog. Dequeker interpreteert dat als enophtalmus. Correct: we weten van foto’s van Stein dat ze daar last van had. Maar dat haar rechteroog uitpuilt, is een typisch geval van artistieke expressie. Foto’s van Stein geven geen aanleiding tot de diagnose proptosis of exoftalmie. Het betreft simpelweg een manier van portretteren die Picasso vaker toepaste.

Ondertussen krijgen we fraaie staaltjes van diagnostiek te zien en te lezen. We leren bijvoorbeeld dat Hendrickje Stoffels, die model stond voor Batseba maakt haar toilet (1654) van haar echtgenootRembrandt, waarschijnlijk leed aan  borstkanker. Dequeker constateert een ‘zwelling onder de linkeroksel, vervorming van de linkerborst en huidretractie.’ Stoffels zou zijn overleden aan tbc, maar uitgezaaide borstkanker is volgens Dequeker waarschijnlijker.

En we leren, nog een typisch voorbeeld, dat de vrouw die in kat­zwijm valt op De Kruisafneming (omstreeks 1435, Rogier van der Weyden) een vasovagale syncope heeft. Die conclusie ligt misschien voor de hand, maar de nauwkeurige waarnemer ziet bij haar ook een euthyreotisch kropgezwel.

In een enkel geval is niet helemaal duidelijk waarom een afbeel­ding is opgenomen. Zo zou De marteling van de heilige Erasmus (omstreeks 1464, Dirk Bouts) een uiterst wrede laparoscopische operatie avant la lettre tonen. Maar dit is uiteraard beulswerk, geen dokterswerk. Kniesoorkritiek, want Dequeker legt helder uit, zonder nodeloos jargon, maar wel met een Vlaamse ‘tongval’ ( ‘…een patiënt die van een zere keel klaagt…’). Hij maakte een prachtig boek. << HM

Jan Dequeker, De kunstenaar en de dokter, Davidsfonds/Leuven, ISBN 90 5826 414 9, 413 blz., 74,50 euro.