Dood en cultuur - Gynaecoloog in Ghana

‘Töten Sie mich, oder Sie sind ein Mörder.’ Met deze woorden verlangde Franz Kafka van zijn arts de morfinespuit toen hij ondraaglijk leed. Mijn eerste patiënte, op de eerste dag van mijn eerste baan, leed ook ondraaglijk. Uitgezaaide borstkanker had geleid tot botbreuken van ribben en dijbeen. Elke ademhaling was een marteling; elke poging haar te verschonen een kwelling. Op de gang was de pijn hemeltergend hoorbaar. De chirurg die me op de afdeling introduceerde, zei: ‘Morgen wil ik dit niet meer horen’. De hoofdzuster gaf me de sleutel van de morfinekast. Die nacht kwam ik talloze malen met een morfinespuit aan het ziekbed van de vrouw. Haar dochter zat die nacht naast haar. Om een uur of 4 keek deze me aan en zei ‘Zelfs doodmaken kunnen jullie niet.’ Uiteindelijk verstomde de cheyne-stokesademhaling. Euthanasie was in 1979 op veel plaatsen nog onbespreekbaar.

Later reisde ik naar Ghana waar ik me onderdompelde in een heel andere samenleving. Het ziekenhuis waar ik zou gaan werken maakte bij aankomst een desolate indruk. Twee doodskistenmakers hadden zich strategisch bij de poort gevestigd. Op het dak zaten gieren. De dood was alom. Waar in het Westen de dood uit het straatbeeld is verbannen, is in Ghana altijd wel ergens een funeral, met uren durende ceremonies met karakteristieke kleding, dansen, drank en keiharde muziek. Het aanzien dat je in die samenleving hebt, hangt vooral af van het aantal mensen dat je begrafenis bezoekt. Het niet bijwonen van een rouwplechtigheid beschouwt men als een vorm van vijandigheid jegens de overledene en diens familie.

Meer uitdaging kun je als jonge dokter niet hebben. Mijn doel was duidelijk: de gieren moesten van het dak af en op termijn moest toch minstens één begrafenisondernemer bezwijken onder de kennis en kunde van onze staf. Ik vroeg het management wat hun prioriteiten waren voor de komende jaren. Dat had ik op de tropencursus geleerd. Je moet uitgaan van lokale behoeften, en niet je eigen normen en waarden opdringen. Ze wilden een nieuw mortuarium met 24 uur koeling bouwen. Met het mortuarium kon men funerals uitstellen. Zo konden meer mensen op de feestelijke herdenkingen komen en werd alles beter planbaar en betaalbaar. Uiteindelijk knapte het hele ziekenhuis op. Op de plaats van een van de doodskistenmakers kwam de ‘Why Worry Bar’. De dood tarten met een feest, de band bevestigen met je voorouders, zijn naast de lach met blinkerende tanden als prelude op je skelet, de traditionele wapens in de strijd tegen de dood. Tegelijkertijd is de dood er echter een taboe. Arts en patiënt praten er niet over. Een infauste prognose mededelen is hetzelfde als zeggen dat je iemand dood wilt hebben.

Wanneer ben je een goede dokter? Als je een cadeautje krijgt? Je waant je even waanzinnig gewaardeerd. Maar toch, als je iets krijgt is het meestal na een matige voorstelling. Virtuoos niets doen wordt zelden herkend. In Ghana kreeg ik eens een kalkoen. Lichte paniek bekroop me toen ik het grote levende dier zag. Ik riep de jongen die ons huis schoonmaakte. Ik vertrouwde hem toe dat ik het sowieso niet aandurfde om het beest voor een feest te slachten. Nooit vergeet ik de uitdrukking op zijn gezicht: ‘But doctor, you are killing people in the operating room every day?’

Soms moet je even afstand nemen om dichter bij jezelf te komen. De sporadische keer dat ik in Nederland met euthanasie te maken heb, hoor ik de nacht ervoor nog steeds: ‘Zelfs doodmaken kunnen jullie niet.’ Gelukkig is er veel verbeterd. Zij die sterft troost nu tevoren. Maar na afloop kijk ik toch met verbazing naar het bekkentje met injectiespuiten die zo onverbiddelijk effectief zijn.

Onlangs was ik even terug in Ghana. Er is veel ten goede veranderd. Het land is weliswaar nog vol met arme mensen maar onmiskenbaar welvarender geworden. Paradoxaal betekent dat echter dat nu minstens tien begrafenisondernemers zich rond het ziekenhuis hebben gevestigd. Werd een lijk vroeger vaak in een kartonnen doos afgevoerd, nu is de doodgraverij big business. In een markteconomie is de dood lucratief. Tientallen pompeuze doodskisten staan voor de timmerwerkplaatsjes die de weg naar het ziekenhuis omzomen. Blijkbaar schrikt het niemand af. Dood gaan we immers allemaal. Het moment waarop is soms ondergeschikt aan de manier waarop, en vooral aan de wijze waarop je afscheid neemt. Het dode pasgeboren kind, gewikkeld in een krant, maakt nog steeds dat ik me ongemakkelijk en beschaamd voel voor de absurde wanverhouding tussen zijn (reeds in de kiem gesmoorde) en mijn aanspraak op een menswaardig bestaan. Een arts in den vreemde is en blijft een vreemdeling. Dat gevoel verdwijnt niet als je terugkomt in je eigen wereld. Je vervreemdt ook van je eigen samenleving als je anderen als ‘vreemdeling’ bestempelt, en jezelf daarmee indirect bekrachtigt als enig rechtmatig bezitter van ‘onze’ welvaart en gezondheid.

Als arts in ‘den vreemde’ besef je ook dagelijks dat de overeenkomsten tussen mensen, waar ook ter wereld, veel groter zijn dan de verschillen. Dat geldt voor het geopende lichaam op de operatiekamer. Maar nog veel duidelijker zie je dat naarmate je krampachtiger welvaart en gezondheid wilt blijven bezitten door het voor anderen af te schermen, je de kans loopt alles te verliezen. Micro-organismen, terrorisme en klimaatveranderingen kennen geen visumplicht.

Internationale gezondheidszorg en tropengeneeskunde is onlangs erkend als profiel. Tientallen jaren hadden de ‘vrije vogels’ die tropenartsen vaak zijn, geen officiële status. Nu het vakgebied is erkend, hoop ik dat er meer aandacht komt voor de absurde verschillen in gezondheidszorg in deze wereld. Nederlandse tropenartsen hebben in die onaanvaardbare ongelijkheid inspiratie gevonden, om iets van solidariteit te betuigen. Of zoals een onderbetaalde overbelaste verloskundige mij antwoordde op mijn vraag waar ze de kracht vandaan haalde om met zoveel toewijding en inzet haar werk te doen: ‘Dokter, als iemand die 10.000 km ver weg woont zich bekommert om mijn mensen, hoe kan ik hen dan negeren’? Inderdaad, voor wie wil je arts zijn? Wie is je patiënt?

Jules Schagen van Leeuwen, gynaecoloog (erkend) en tropenarts (niet erkend) in Ghana

Lees ook: