Laatste nieuws
interview

‘De prijs van de autonomie wordt zichtbaar’

Psychiater Frank Koerselman verzet zich tegen de heersende norm

9 reacties
Kick Smeets
Kick Smeets

Er bestaat niet zoiets als een natuurlijk recht op jeugd, gezondheid, aanzien, liefde en geluk. En de dokter is geen hulpverlener, zegt psychiater Frank Koerselman. Hij is een van de sprekers op het Medisch Contact-symposium ‘De dokter en ethiek’, 22 juni.

Mensen worden beheerst door tegenstrijdige behoeften: we wensen veilige geborgenheid, maar we willen ook autonoom zijn. Dat is de menselijke conditie, zegt Frank Koerselman, emeritus hoogleraar psychiatrie. In Wie wij zijn – naar eigen zeggen ‘een opiniërend boek, bedoeld voor een lezerspubliek breder dan zijn vakgenoten’ – legt hij uit dat we nu in een tijdvak leven waarin autonomie de boventoon voert, wat de gevolgen daarvan zijn en dat een omslag aanstaande lijkt.

In zijn werkkamer in zijn prachtige achttiende-eeuwse huis aan de Vecht in Weesp maakt hij van zijn hart geen moordkuil; Koerselman is een man met duidelijke opvattingen. Met ‘politieke correctheid’ heeft hij niets.

Georganiseerd wantrouwen

Het eenzijdige streven naar autonomie heeft volgens hem, bijvoorbeeld, geleid tot iets wat hij in zijn boek ‘defensieve vrijheid’ noemt: iedereen vindt het vanzelfsprekend dat een ander hem vertrouwt, maar dat wil nog niet zeggen dat iedereen zelf bereid is de ander te vertrouwen. Anders gezegd, een samenleving waarin iedereen autonoom is, vereist georganiseerd wantrouwen. ‘Transparantie noemen we dat eufemistisch’, stelt Koerselman. Maar al dat wantrouwen verziekt in de geneeskunde – en niet alleen daar – het werkplezier van menig gedreven professional. En het is lang niet het enige beroerde gevolg van die ‘autonomienorm’. Die maakt bijvoorbeeld ook dat iedereen zelfredzaam moet zijn, omdat we afhankelijkheid niet meer verdragen: ‘Zo wordt de afbraak van het verzorgingshuis nog een symbool van vooruitgang’, noteert hij sarcastisch.

Zo was het niet altijd: ‘Er is een periode geweest, tot eind jaren zestig, waarin mensen niet alleen maar autonoom waren: de zuil, de context waarin je leefde, bepaalde wat er van je verwacht werd. Begrijpelijk, want mensen waren na de Tweede Wereldoorlog ontworteld en angstig en hadden de veilige geborgenheid nodig. Maar na enige tijd kwam de weerslag: een gevoel van beklemming en onvrijheid, vooral onder de jongere generatie.’

Frank Koerselman

Frank Koerselman (9 juni 1947) is emeritus hoogleraar psychiatrie en psychotherapie. Hij was verbonden aan het Universitair Medisch Centrum Utrecht. Verder was hij hoofd van de afdeling Psychiatrie van het Sint Lucas Andreas Ziekenhuis te Amsterdam. Koerselman heeft een actieve rol gespeeld in het maatschappelijk debat over verschillende omstreden onderwerpen, zoals de kritiek op de farmaceutische industrie of de toelaatbaarheid van hulp bij zelfdoding. Ook heeft hij aandacht gevraagd voor de risico’s van epidemieën van ‘modeziektes’ zoals RSI, whiplash en ME.

In februari vorig jaar ging Koerselman op tv fel in debat met Steven Pleiter, directeur van de Levenseindekliniek. Koerselman is van mening dat mensen die het gevoel hebben een voltooid leven achter de rug te hebben geen euthanasie moeten krijgen, maar op andere manieren geholpen moeten worden.

Kantelpunt

Het kantelpunt was 1968. Sindsdien, zegt Koerselman, zijn de verschillen tussen mensen – verschillen die hun identiteit grotendeels bepaalden – vervaagd: ‘Voordien gedroegen mannen zich anders dan vrouwen, jongeren anders dan ouderen, bazen anders dan knechten.’ Die verschillen waren ‘bekende verschillen’: ‘Wanneer je iets registreerde als niet-eigen was het desondanks meestal wel bekend. Dat bevredigde de universele behoefte aan zekerheid en voorspelbaarheid en gaf stabiliteit.’ Dat is grotendeels weggevallen.

Als ik alleen maar een individu ben, wie ben ik dan in godsnaam?

Sterker, de generatie van 1968 ging haar kinderen opvoeden met hetzelfde vrijheids- en ontplooiingsideaal dat zij voor zichzelf hadden verworven. En dus gingen ze niet voor hun kinderen beslissen maar moesten die zelf keuzes maken. Het gevolg: autonoom-zijn is nu de norm geworden. Wie daar niet aan voldoet, is een loser. Het is een tendens waar Koerselman zich tegen verzet: ‘Ik denk dat we nu een nieuw kantelpunt bereiken. De prijs van de autonomie wordt zichtbaar. Die norm wordt nu net zo beklemmend als de kerkelijke correctheid van de jaren vijftig. Als ik alleen maar een individu ben, wie ben ik dan in godsnaam? Maar weinig mensen zijn in staat op eigen kracht een identiteit te handhaven. Ze hebben de geborgenheid van een groep nodig, een collectieve identiteit. Bewegingen die daarop inspelen, worden te gemakkelijk weggezet als populistisch.’

Wat voor gevolgen heeft die ‘autonomienorm’ voor het werk van artsen, bijvoorbeeld voor dat van de psychiater?

‘Vooral de psychotherapeutische kant van mijn vak gaat over dit soort dingen. Er is een generatie opgegroeid die ervan overtuigd is dat ze veel waard is, en die dus stomverbaasd is als dat niet zonder meer wordt erkend. Deze mensen presenteren zich met een burn-out of met een depressie. Mensen hebben dan een onhaalbaar doel nagejaagd en verdragen het niet dat ze dat niet hebben bereikt. Want de heersende ideologie is: iedereen kan alles bereiken, als hij zijn best maar doet. Juist dat is vernederend voor wie dat niet kan – en dat maakt mensen heel boos of somber. Het is dan mijn taak om mensen een spiegel voor te houden en ze te leren rouwen om hun verloren illusies. Het idee dat iedereen alles kan en dat iedereen dus recht heeft op succes, miskent dat mensen nu eenmaal verschillen. Bevind je je in een bevoorrechte positie, dan brengt dat verantwoordelijkheden met zich mee: noblesse oblige. Dat is een kenmerk van beschaving.’

U heeft bij herhaling gezegd dat een arts zich niet de rol moet aanmeten van hulpverlener. Waarom niet?

‘Ja, ik ben voorstander van een nauwe definitie van de geneeskunde en van de taken van de dokter. Geneeskunde is toegepaste biologie, als je biologie ruim opvat als de wetenschap die adaptatie van levende wezens aan hun leefomgeving bestudeert. Daarbij past dus dat je angst, depressie, boosheid en andere emoties als signalen ziet dat iemands positie in zijn leefomgeving wordt bedreigd. Het herkennen daarvan heb ik wel biologische psychotherapie genoemd. Men heeft wel gezegd dat ik “het monteursmodel” van de geneeskunde zou voorstaan. Maar wat is daar mis mee? Dokter-zijn is een ambacht. Het betekent bepaalde technieken beheersen en die op de juiste wijze toepassen.

Artsen die de tabaksindustrie voor de strafrechter slepen: ik vind dat grensoverschrijdend gedrag

Dat staat – heel cru gezegd – los van medemenselijkheid. Die moet er uiteraard als basis zijn, maar je moet wel je grenzen kennen. Als arts moet je juist je grenzen kennen: als ik mij als hulpverlener afficheer, geef ik de hulpzoekende het recht op mij een veel ruimere claim te hebben dan ik als arts kan waarmaken. Hoe dat fout kan gaan zie je als artsen zich helemaal indentificeren met het slachtofferschap van hun patiënten, plaatsvervangend boos worden over hun lot en soms in rechtszaken zelfs hun medische klachten aandikken. Ik kan het wel begrijpen: autonomie is een plicht die de samenleving aan de mensen oplegt; slachtofferschap is in zekere zin een manier om daaraan te ontkomen. De rol van zulke artsen getuigt niet van voldoende professionele distantie. Dat geldt ook voor de artsen die de tabaksindustrie voor de strafrechter slepen: zoiets is helemaal niet hun taak. Ik vind dat grensoverschrijdend gedrag. Uiteindelijk is dat contraproductief.’

U bent areligieus en liberaal opgevoed, niettemin stoort u zich zeer aan het voltooidlevendebat. U bent faliekant tegen het wetsvoorstel van D66.

‘Ik ben niet tegen euthanasie als het in het kader is van een stervensperspectief; ik wil echt niemand in pijn laten doodgaan als palliatieve zorg niet meer toereikend is. Maar dat wetsvoorstel vind ik van een apocalyptische gruwelijkheid. Het is helemaal niet humaan, maar bevestigt mensen in hun angst nutteloos en waardeloos te worden. Ik ben ook blij dat de KNMG terughoudend heeft gereageerd. Wat je waard bent in het leven, is afhankelijk van je vermogens. Ik bedoel: van een kind verwacht je niet hetzelfde als van een volwassene, maar dat maakt een kind niet minder waard. Het beste uit jezelf halen, daar gaat het om. Maar als je je niks meer waard voelt, omdat je denkt dat de anderen dat zo zien, ontstaat de neiging tot zelfvernietiging. Mensen schamen zich letterlijk dood. Die overwegingen blijven allemaal buiten beschouwing in het huidige debat. Ik heb altijd gewerkt in een academisch of algemeen ziekenhuis waar mensen na mislukte suïcidepogingen binnenkwamen. Hoe vaak ik niet heb meegemaakt dat ze blij waren dat het niet gelukt was!’

We hebben volgens u geen natuurlijk recht op jeugd, gezondheid, aanzien, liefde en geluk. Verlies op die terreinen doet natuurlijk pijn en stemt weemoedig. U citeert Gerard Reve: ‘Moedig voorwaarts’.

‘Ik heb altijd sterk het gevoel gehad dat het leven een geschenk én een opdracht is. De vraag is dan van wie is dat geschenk en die opdracht. Ik weet dat niet. Maar vanuit mijn professionele achtergrond denk ik dat het er eigenlijk ook niet toe doet. Omdat zo’n gevoel een psychologisch mechanisme is, een vorm van coping. We staan nu eenmaal – weliswaar wat minder dan vroeger – machteloos in een overweldigende wereld. Het is niet iets wat ik aan anderen wil opleggen, maar tegelijkertijd wil ik er toch ook niet in meegaan dat mensen het leven alleen aangaan for better, en niet for worse. En al helemaal niet als ze daarbij een beroep op mij doen als arts. Dat je autonoom uit het leven zou kunnen stappen is flauwekul; je doet altijd anderen wat aan. Het is het leven à la carte nemen in plaats van als menu. Vroeg of laat zullen er steeds meer mensen daarover twijfels krijgen, daarvan ben ik overtuigd.’

Medisch Contact Live 22 juni

Frank Koerselman is een van de sprekers op dit evenement

lees meer en meld u aan

Wie wij zijn

Frank Koerselman

Uitgeverij Prometheus, 255 blz.

19,95 euro

bestellen

lees ook


download dit interview

interview levenseinde tabaksindustrie ethiek
  • Henk Maassen

    Henk Maassen is journalist bij Medisch Contact, met speciale belangstelling voor psychiatrie en neurowetenschappen, sociale geneeskunde en economie van de gezondheidszorg.  

Op dit artikel reageren inloggen
Reacties
  • Wanda de Kanter

    Longarts , Amsterdam

    In dit prachtige interview over autonomie wil ik graag 2 aanvullingen doen:
    1. Hoe autonoom ben je als je verslaafd bent genaakt / geraakt als kind aan een product dat net zo verslavend is als cocaine en heroine? Met dit grote verschil dat sigaretten... op elke straathoek voor een paar euro te koop zijn en een legaal product is? Het risico van deze redenering is dat als je ziek wordt van dit product de gevolgen je eigen keuze/ schuld zijn. Dit leidt bij vele patienten met longkanker , COPD of hartfalen tot schuldgevoel en depressie.

    2. De Canmeds gelden voor alle specialisten: Canmeds 5.2 Maatschappelijk handelen:
    De specialist bevordert de gezondheid van patienten en de gemeenschap als geheel.
    Als je als arts ziet dat er een grote oorzaak is van 20.000 doden per jaar en een miljoen zieken door tabak ( en daar ook nog eens dagelijks de gevolgen van ziet) dan heeft hij of zij de morele plicht iets te doen aan de oorzaak daarvan. Dat kan zijn door mensen te helpen te stoppen met roken, je te trainen in motiverende gespreksvoering en door de politiek aan te spreken. Je aan te sluiten bij de Alliantie Nederland Rookvrij. Om ervoor te zorgen dat jouw pensioen niet in tabak wordt belegd. En daar kan zelfs zelfs een strafzaak tegen de tabaksindustrie bij passen: waar inmiddels naast 2000 patienten ook het KWF, NTVG, Claudiactionet en alle patienten kanker verenigingen verenigd in het NFK , aangifte hebben gedaan.
    Een zaak die het OM bijzonder series neemt.
    Niets doen is geen optie. Wij zien immers als geen ander de gevolgen.

    Vriendelijke groet
    Wanda de Kanter

    Ps Heel graag zou ik deze reactie ook schriftelijk in het MC willen terugzien met de website www.sickofsmoking.nl

  • wit

    psychiater, Amsterdam

    Dankzij Koerselman [oa] werd whiplash als diagnose verworpen met als resultaat dat het geen geld meer oplevert als schadevergoeding en het ineens nauwelijks nog voorkomt. Nu heeft ptss de plaats hiervan ingenomen en heb ik inmiddels meerdere ptss st...oornissen gezien na een verkeersongeluk waarbij een brief van een advocaat verduidelijking gaf; namelijk inzicht waarom het ptss beeld met emdr erger werd in plaats van beter. Een chronische ptss na een ongeluk levert namelijk een nog hogere schadevergoeding op. [denk aan een modaal jaarsalaris]
    Ben het dus weer met collega Koerselman eens dat we zeker niet moeten doorschieten in de rol van hulpverlener omdat deze collega's zich ontzettend makkelijk in de luren laten leggen en ziektwinst niet eens als mogelijkheid in het bewustzijn kunnen laten doordringen.

  • Jan Keppel Hesselink

    arts-pijnbehandelaar, Bosch en Duin

    Mag ik beginnen met onze helder denkende collega Koerselman te citeren, die het heeft over 'georganiseerd wantrouwen' en aangeeft dat we dat eufemistisch transparantie noemen en dat al dat wantrouwen (synoniem aan transparantie!) de geneeskunde verzi...ekt en het werkplezier van menig gedreven professional!

    De uitgerijpte autonomie van het individu is aan revisie toe. Het 'ik-tijdperk' is aan zijn einde toe. Het stuiptrekt nog, maar zal transformeren. Het kantelpunt noemt Koerselan dat.

    Er zijn al vele tekenen van kanteling. Gelukkig ontstaat er nu in bepaalde jongere subculturen steeds meer aandacht voor 'verbinding' en voor 'tribal behaviour'. Zo is er bijvoorbeeld een nieuwe dans stroming, de Ecstatic Dance, waarbij mensen (man-vrouw;man-man;vrouw-vrouw) dansend zich verbinden voorbij het individu-zijn, op transpersoonlijk niveau. Boeiend is ook dat er een transpersoonlijke psychiatrie en psychologie ontstaat, die niet het individualisme, maar het archetypische (het transpersoonlijke gebied van beelden en waarden dat wij allen gemeen hebben) beklemtoond.

    Het is de hoogste tijd om de luchtballon van de transparantie door te prikken. En te begrijpen dat we door naar die transparantie te streven, constant zand in de raderen van ons medisch systeem werpen. Als gevolg ervan komen die raderen knarsend en door de vele uitdraaien van Google over deze en gene aandoening in de handen van de patient, tot stilstand. Vertrouwen kan alleen gedragen worden in verbinding. Het zou goed zijn dat verder uit te werken! Dank collega Koerselman voor deze briljante maatschappij analyse!

  • Martin Beeres

    Huisarts, Hoevelaken

    Mooi artikel met veel aanknopingspunten om verder over te praten.
    Het streven van een goede dokter zou moeten zijn zichzelf overbodig te maken. Dat staat soms op gespannen voet met preventie. Van de andere kant zou je onder 'Noblesse Oblige" ook kun...nen verstaan de plicht om malafide praktijken van de tabaksindustrie aan de kaak te stellen.
    Nodigt in ieder geval uit tot reflectie en discussie.

  • Els van Veen

    huisarts

    Dank voor dit artikel. De zin "Dat je autonoom uit het leven zou kunnen stappen is flauwekul; je doet altijd anderen wat aan." raakt mij. Die invalshoek hoor ik nauwelijks in het Voltooid Leven- debat, maar iets dergelijks schiet mij steeds wel door ...het hoofd bij het spreken hierover. Ik spreek uit ervaring, want ik heb helaas zelfdoding van zeer dichtbij meegemaakt.

  • W.J.Duits

    Bedrijfsarts, Houten

    Prachtig omschreven collega Koerselman. De mens heeft het geschenk leven gekregen, een cadeau kun je niet weigeren. Kennelijk is er een doel geweest dat dit leven is ontstaan, in de kerk wordt gezegd "om onze opdracht in de Wereld te vervullen". Als ...je religieus bent opgevoed is dat je doel in het leven, het uitvoeren van de opdracht om je in te zetten naar vermogen om anderen dienstbaar te zijn. Zelfs in ziekte zijn we dienstbaar naar hen die ons willen verzorgen in tijden van nood, door de verzorging in dankbaarheid te aanvaarden en te bedenken dat je daarmee iemand een groot plezier doet, omdat een verzorgende daarmee de opdracht vervult die hij of zij zich heeft gesteld. Maatschappij is een menselijke uitvinding, of een goddelijke opdracht? Wat maakt het in essentie uit? We hebben een maatschappij, een wereldgemeenschap die in toenemende mate afhankelijk is geworden van elkaar. Hoezo autonomie? Wie kan zonder zijn telefoon, die door anderen is gemaakt en bedacht? Als onze zenders niet worden gebouwd en onderhouden, hoezo onafhankelijk? Wie kan er overleven zonder de supermarkt? Gaan we weer autonoom onze tuintjes verbouwen en op jacht naar konijnen? Autonomie is een illusie en het het claimen dood te willen na een voltooid leven klinkt als verwend kleutergedrag, vooral als je vindt het recht te hebben dat iemand je daarbij moet helpen. Als een mens echt dood wil, dan zijn er hele goede manieren, alleen dat vergt moed en doorzettingsvermogen en afzien. Dus hoe graag wil je dood als je dat niet kan opbrengen? Elke mens heeft een opdracht, een daarvan is je hebt een leven, dat houdt op tot je sterft. De mogelijkheid van euthanasie bestaat, dat is goed dat we dat hebben geregeld, maar laten we dat beperkt houden tot die situaties waarin hulp om nog tot een enigszins leefbaar leven te komen niet meer mogelijk is.

  • Robert Mol

    huisarts, Rhoon

    Geweldig artikel van hoge kwaliteit! Hoe meer je het leest, hoe mooier zijn boodschap. Hulde voor de schrijver er van!

  • Robert Mol

    huisarts, Rhoon

    Geweldig artikel van hoge kwaliteit! Hoe meer je het leest, hoe mooier zijn boodschap. Hulde voor de schrijver er van!

  • dolf algra

    arts, commentator zorg en sociale zekerheid, rotterdam

    Fraai verdiepend interview met opvallende statements cq observaties van Frank Koerselman. Mooi werk. Het (her)lezen meer dan waard. Dank daarvoor.

    Laten we er even doorheen doorlopen:

    1. Als ik alleen maar een individu ben, wie ben ik dan in godsn...aam? Maar weinig mensen zijn in staat op eigen kracht een identiteit te handhaven. Ze hebben de geborgenheid van een groep nodig, een collectieve identiteit.

    Interessante aanname, staat bijvoorbeeld haaks op gedachtegoed van psychiater Irvin D Yalom met een meer existentiële invalshoek: iedereen is in de kern eenzaam en zal zelf zin aan eigen leven moeten geven. Individu versus groep dus. Een brug te ver voor velen ? Wellicht dat daarom ook de religie is 'uitgevonden' en nu weer een revival doormaakt ? Vooral de islam. Curieus toch ?

    2. Koerselman is aanhanger/voorstander van 'beperkte definitie'van gezondheid - de dokter als (onderhouds)monteur en het ziekenhuis als reparatiefabriek - werkplaats. Tja - dat staat natuurlijk weer helemaal haaks op nieuwe en KNMG breed omarmde definitie van positieve gezondheid van Hüber cs waarbij alles met alles wordt verbonden - en dus onoverzichtelijke gordiaanse knoop wordt. Interessant

    3. Grensoverschrijdend gedrag van artsen ? - bijvoorbeeld bij de anti rook longartsen. Dus waar begint en eindigt de verantwoordelijkheid de dokter als burger. Ook een dikke steen in de vijver

    Kortom: genoeg om over na te praten en te denken !

 

Cookies op Medisch Contact

Medisch Contact vraagt u om cookies te accepteren voor optimale werking van de site, kwaliteitsverbetering door geanonimiseerde analyse van het gebruik van de site en het tonen van relevante advertenties, video’s en andere multimediale inhoud. Meer informatie vindt u in onze privacy- en cookieverklaring.