Laatste nieuws
onderzoeksjournalistiek

‘De angst voor misbruik van de wet is groter dan de wil om te helpen’

Steeds meer onverzekerden hebben geen toegang tot zorg

3 reacties
Esther Aarts
Esther Aarts

Steeds meer mensen in Nederland hebben geen zorgverzekering. En wat als zij zorg nodig hebben? Medisch Contact dook in de oorzaken, gevolgen en problemen die artsen tegenkomen bij zorg voor onverzekerden. Lees hier het eerste deel van een drieluik.

Toen hij 30 was, kreeg Remco – die liever niet met zijn achternaam in Medisch Contact wil – een zware depressie. Hij verloor zijn baan als archeoloog en werd zijn huis uitgezet. Nu, acht jaar later, heeft hij sinds een paar maanden weer een dak boven zijn hoofd en probeert hij de draad weer op te pakken.

‘Ik heb gelukkig weinig fysieke klachten gehad. Maar mijn gebit is een probleem.’ Na acht jaar achterstallig onderhoud is hij twee kiezen kwijt. ‘De keuze tussen trekken, 80 euro, of een kroon, 800 euro, was snel gemaakt.’ Acht lange jaren leefde hij op straat, had hij geen zorgverzekering en daardoor slechts beperkte toegang tot zorg.

Recht op zorg

Dat is raar, want in Nederland is iedere inwoner bij wet verplicht om een zorgverzekering af te sluiten. Dit is in 2006 vastgelegd in de Zorgverzekerings­wet. Het uitgangspunt is dat iedereen recht heeft op zorg en dat we dat collectief betalen vanuit een solidariteitsbeginsel. Kort door de bocht betalen sommige mensen relatief veel voor weinig zorg en andere minder voor relatief veel zorg.

Toch vallen veel mensen buiten de boot en blijven, of raken, onverzekerd. Dit overkomt vooral dak- en thuislozen, arbeidsmigranten en mensen die illegaal in Nederland verblijven, maar ook mensen die zich vergeten in te schrijven. Bijvoorbeeld: jongeren als ze net 18 worden, ex-gedetineerden die vrijkomen na een celstraf, of mensen die langdurig in het buitenland hebben geleefd en weer in Nederland komen wonen.

‘Als dakloze ga je niet makkelijk naar de dokter, er is veel schaamte’

Fraudezaak

Het is in Nederland wettelijk geregeld (zie kader) dat iedereen die zich uitschrijft bij de gemeente en zich niet inschrijft bij een nieuwe gemeente, als emigrant wordt genoteerd en uitgeschreven wordt door de zorgverzekeraar. Voor het afsluiten van een zorgverzekering heb je een adres nodig dat is geregistreerd in de BRP (Basisregistratie personen). Dit kan een woonadres of een briefadres zijn. Als het adres dat de zorgverzekeraar heeft, afwijkt van het adres in het BRP, dan schrijft de zorgverzekeraar je uit. Zorgverzekeraars kunnen namelijk niet incasseren bij klanten die ze niet kunnen aanschrijven. Dit beleid ontstond uit angst voor wanbetalers na een grootschalige fraudezaak in 2013, de zogeheten Bulgarenfraude. Na deze fraudezaak besloot de regering, onder druk van de gehele Tweede Kamer, tot een proactieve houding tegenover fraudeurs en wanbetalers, iedereen die daarvan verdacht wordt, of aan bepaalde risicoprofielen voldoet.

Door de combinatie van een reeks wetten (zie kader) – waaronder de kostendelersnorm van de participatiewet – en de grootste woningnood sinds de Tweede Wereldoorlog raken steeds meer mensen die eerder zelfredzaam waren dak- en thuisloos en onverzekerd. De kostendelersnorm bepaalt namelijk dat de zorg- en huurtoeslag gekort worden naarmate het inkomen van het gehele huishouden toeneemt. Hierdoor komen zogenoemde ‘bankslapers’ in de problemen, mensen die – vaak tijdelijk – bij vrienden en familie overnachten en zich daar niet kunnen inschrijven. Denk bijvoorbeeld aan mensen die in een scheiding liggen of studenten die weer bij hun ouders intrekken, nadat ze een tijdje op kamers hebben gewoond.

Straatdokter

Marcel Slockers is straatdokter en komt tijdens zijn werk veel onverzekerden tegen. Samen met een team vrijwilligers verleent hij medische zorg aan mensen voor wie toegang tot de zorg niet vanzelfsprekend is. Bij daklozenopvang Centrum Voor Dienstverlening-Havenzicht in Rotterdam heeft Slockers een spreekkamer en staan zelfs bedden zodat patiënten kunnen overnachten.

Sinds de coronapandemie ziet Slockers een nieuwe groep in de problemen komen. ‘Oost-Europese arbeidsmigranten. Ondanks een arbeidsparticipatie van zo’n 90 procent komen zij in de problemen doordat huisvesting vaak geregeld wordt door de werkgever of het uitzendbureau. Zodra zij hun baan verliezen, of wisselen van werk, en zich niet op tijd opnieuw inschrijven raken ze hun zorg­verzekering kwijt.’

Slockers vindt dat de overheid de grootste boosdoener is. Hij spreekt zelfs van een pandemie van onverzekerden en een schandaal vergelijkbaar met de toeslagenaffaire. ‘De angst dat er misbruik gemaakt wordt van wet- en regelgeving, is groter dan de wil om te helpen. Dit is actief beleid vanuit argwaan, omdat geld, hoofdzakelijk het eigen risico, niet of moeilijk is te incasseren bij mensen zonder adres. In het meest ironische geval kan het gebeuren dat een thuisloze iedere dag een biertje drinkt op de trappen van het gemeentehuis, terwijl dezelfde gemeente hem uitschrijft als inwoner van Nederland en hem tegelijkertijd onverzekerd maakt.’

Wet- en regelgeving

In de Wet Basisregistratie Personen staat dat een gemeente iemand als emigrant mag noteren, als niet kan worden achterhaald wat het nieuwe adres is waar diegene naartoe is verhuisd. Daarnaast staat in de Zorgverzekeringswet dat zorgverzekeraars niemand mogen verzekeren die niet bij de Basisregistratie Personen (BRP) staat ingeschreven. Dit artikel in de Zorgverzekeringswet komt oorspronkelijk uit de Koppelingswet en koppelt het recht op voorzieningen en uitkeringen aan de verblijfsstatus. De oorspronkelijke bedoeling van de Koppelingswet was het zo onaantrekkelijk maken van illegaal verblijf in Nederland; een gevolg is dat ook dak- en thuislozen onverzekerd kunnen raken door een aaneenschakeling van deze wetten.

Tussen wal en schip

Dit is wat Remco overkwam. ‘Doordat ik vlak voordat ik dakloos werd, verhuisd was van Huizen naar Leiden, kon ik bij geen van de twee gemeenten terecht voor hulp.’ In Leiden vonden ze dat Remco meer binding had met de regio Hilversum en daar om hulp moest vragen, maar in Hilversum stuurden ze hem naar Leiden. Door deze zogeheten regiobinding zat Remco klem; beide gemeenten weigerden om hem in te schrijven. Hierdoor had hij geen postadres en werd zijn zorgverzekering opgezegd.

‘Qua regio zat ik tussen wal en schip en ik kon bij niemand op de bank slapen door de kostendelersnorm. Ik werkte via een uitzendbureau en wilde ook gewoon blijven werken, maar veel uitzendwerk is ’s avonds en als je klaar bent is de nacht­opvang al gesloten, dus toen ben ik maar buiten op straat gaan slapen.’

Zoals veel daklozen probeerde Remco zo min mogelijk op te vallen. ‘Ik sliep toen zo goed mogelijk verborgen, in een tent in het bos. Daardoor had ik soms last van teken, de meeste kon ik zelf weghalen, maar de teken die op m’n rug zaten, daar kon ik niet bij, dan wachtte ik tot ze er vanzelf afvielen. Gelukkig heb ik nooit de ziekte van Lyme gekregen.’

Schaamte

Pas na drie dakloze jaren kwam Remco erachter dat hij niet meer verzekerd was. ‘Ik had last van uitslag door gebrek aan hygiëne, dus ik ging naar de huisarts. Daar kreeg ik te horen dat ik onverzekerd was, maar ik kon meteen afrekenen. Als dakloze ga je al niet makkelijk naar de dokter, zeker niet met kleine dingen die onschuldig lijken. Er is veel schaamte bij gebrekkige lichamelijke verzorging, dat komt ook door stigmatisering.’

Het verhaal van Remco staat niet op zichzelf: omdat dak- en thuislozen zwaar drukken op de gemeentelijke uitgaven, zijn veel gemeentes deze mensen liever kwijt dan rijk. Daarom zoeken gemeentes graag naar manieren om het inschrijven van daklozen in hun gemeente te voorkomen. Een van die manieren is het weigeren van dak- en thuislozen die niet genoeg binding hebben met de regio.

Dokters van de Wereld

Een andere groep onverzekerden bestaat uit uit­­geprocedeerde asielzoekers en mensen van buiten de EU die – illegaal – in Nederland werken; zij worden ongedocumenteerden genoemd. Dokters van de Wereld is een humanitaire hulporganisatie met 250 vrijwilligers in Nederland. De organisatie zet zich in voor het recht op zorg en helpt mensen die slechte toegang hebben tot medische zorg. Ook bij deze doelgroep is wet- en regelgeving een van de vele hordes op het pad naar goede zorg.

‘Het politieke uitgangspunt is dat iedereen in Nederland recht heeft op zorg’, zegt Jasper Kuipers, directeur van Dokters van de Wereld. ‘Maar vanwege de Koppelingswet worden vreemdelingen uitgesloten van zorg. Deze wet bepaalt dat mensen die niet legaal in Nederland verblijven, geen gebruik kunnen maken van allerlei diensten. Het is een maatregel om Nederland onaantrekkelijk te maken voor migranten en asielzoekers.’

Zorgbus

Met een zorgbus is Dokters van de Wereld meerdere malen per week op verschillende plekken in Amsterdam en Den Haag te vinden. De bus is uitgerust met twee kleine praktijkkamers volgestopt met medische hulpmiddelen en folders in – bijna – alle talen. De bus wordt bemand door artsen die zo’n zeventig mensen per week helpen. Voor patiënten wordt meteen rondgebeld naar huisartsen in de regio zodat zij in de toekomst wél een vaste arts hebben. Maar dit wordt volgens Kuipers steeds lastiger: ‘Vaak worden onze patiënten door huisartsen geweigerd. Vrijwilligers moeten soms wel vier tot acht uur bellen om iemand geplaatst te krijgen.’

Tijdens straatconsulten komen de vrijwilligers schrijnende situaties tegen. ‘In het begin van de coronapandemie zagen we steeds meer mensen die voordien zelfredzaam waren, maar door de pandemie geen geld meer hadden. Zo werden er bijvoorbeeld schoonmaaksters en au pairs op straat gezet door hun gastgezin, sommigen van hen waren genoodzaakt zich in leven te houden door de prostitutie in te gaan. Wij zagen het aantal vragen voor anticonceptie en abortus enorm stijgen. Veel van deze mensen konden eerder nog contant betalen voor hun zorg, maar vooral bij illegale arbeidsmigranten lukte dat niet meer. In de eerste helft van 2020 zagen we een verdubbeling van het aantal mensen uit deze groep dat bij ons aanklopte.’

‘De Koppelings­wet sluit vreemdelingen uit van zorg’

Coronapandemie

Hoe groot de groep dak- en thuislozen, arbeidsmigranten, bankslapers en ongedocumenteerden zonder zorgverzekering is, weet eigenlijk niemand precies. In 2020 waren er volgens het CBS 36 duizend dak- en thuislozen in Nederland. Deze cijfers zijn gebaseerd op het aantal mensen dat gebruikmaakt van de daklozenopvang, het CBS vraagt deze cijfers op bij opvanglocaties vanuit het hele land. Mensen die de daklozenopvang mijden en buiten op straat, of bij vrienden op de bank slapen, zie je dus niet in deze cijfers terug. Ook worden minderjarigen niet in deze schatting meegenomen, evenmin als 65-plussers.

Verschillende instanties die zich inzetten voor dak- en thuislozen zagen het aantal daklozen door de coronapandemie al sterk groeien, hoewel dit in de officiële cijfers nog niet is terug te zien. Zij zijn bang dat dit aantal door de hoge inflatie en gasprijzen alleen maar zal toenemen.

Welk percentage dak- en thuislozen precies onverzekerd is, weet niemand. Zelfs een schatting maken is vrijwel onmogelijk, omdat geen enkele overheids­instantie bijhoudt hoeveel mensen die ze als emigrant noteren, daadwerkelijk naar het buitenland vertrekken.

Zonder papieren

Daarbovenop komt nog de groep ongedocumenteerden; volgens het meest recente WODC-rapport (Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatie­centrum) lopen er 58 duizend mensen zonder papieren – en dus zonder verzekering – rond in Nederland. Een conservatieve schatting volgens Dokters van de Wereld-directeur Kuipers, die vermoedt dat het ware aantal twee keer zo hoog is.

De zorg voor al deze groepen onverzekerden kost veel geld, maar deze kosten kunnen lang niet altijd op de patiënten verhaald worden. Omdat toegankelijke zorg een mensenrecht is, heeft de overheid verschillende subsidiepotjes in het leven geroepen. Een potje voor Nederlanders en inwoners van de EU én een voor mensen die illegaal in Nederland verblijven; de zogenoemde Regeling Onverzekerden en de Regeling Onverzekerbare Vreemdeling.

Subsidiepotjes

Deze potjes worden beheerd door het CAK, een bestuursorgaan dat is belast met administratieve taken op het gebied van zorg en welzijn, in opdracht van het ministerie van VWS. Artsen en andere medische hulpverleners kunnen met declaratieformulieren aanspraak maken op deze gelden.

Maar wie denkt dat deze potjes het probleem oplossen, heeft het mis. Uit een enquête van Medisch Contact onder artsen die gebruikmaken van de subsidies van het CAK, blijkt dat zij vaak ontevreden zijn. Als ze al van de regelingen voor onverzekerden op de hoogte zijn, want uit ons onderzoek blijkt ook dat 20 procent van de huis­artsen die onze enquête invulden nog nooit van de regelingen bij het CAK heeft gehoord. 

Dit was deel één van een driedelige serie over onver­zekerden in Nederland. Volgende keer kijken we naar de problemen die artsen ervaren bij de zorg aan onverzekerden en analyseren we wat de regelingen van het CAK per jaar kosten. Lees deel 2: Zorg voor onverzekerden staat bol van de vastlopers.

Lees ook

  • Privacywetgeving zet onverzekerde patiënten in de kou

    Het is voor dak- en thuislozen steeds moeilijker om aan een zorgverzekering te komen. Voorheen moesten de gemeente en de GGD GHOR proberen om een onverzekerde patiënt in te schrijven in de Basisregistratie Personen, maar privacywetgeving stak daar een stokje voor.

  • Zorg voor onverzekerden staat bol van de vastlopers

    Na drie jaar dakloosheid kwam Remco erachter dat hij onverzekerd was. Hij sliep al tijden buiten, had geen douche tot zijn beschikking en kreeg last van huiduitslag. Toen hij bij de huisarts aanklopte werd hij gelukkig gewoon geholpen, maar moest hij wel direct afrekenen. En de apotheek bracht de voorgeschreven zalf in rekening; op Remco’s verzoek werd het de goedkoopste die ze hadden.

  • Nederland is een wreed land als je aan de verkeerde kant staat

    ‘Bel jij maar’, zeg ik tegen de coassistent, als we een patiënt met het vermoeden op een hypertensieve crisis naar de Eerste hulp willen verwijzen. De patiënt ziet er niet goed uit, heeft barstende hoofdpijn, ziet plots slecht en heeft een torenhoge bloeddruk.

  • GGD-GHOR laat onverzekerde burgers stikken

    Hij leek wel een skelet met zijn holle ogen en zijn gewicht van 44 kg en een BMI van 14. Hij was benauwd en kon niets meer drinken. Ging hij eerder dood aan uitdroging omdat hij niet meer kon slikken of ging hij stikken door zijn longontsteking?

armoede onderzoeksjournalistiek
  • Samuel Verschoor

    Samuel Verschoor (1988) was via het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten twee jaar als trainee onderzoeksjournalist werkzaam bij Medisch Contact. Als journalist duikt hij het liefst zo diep mogelijk in de materie en wil hij geen vraag onbeantwoord laten.  

Op dit artikel reageren inloggen
Reacties
  • G.R.I. Slock

    huisarts

    Goede analyse. De dienstverlening van de overheid is een doolhof geworden waarin steeds meer mensen de weg niet vinden.
    We moeten het eenvoudiger maken en de overheid moet dingen zelf regelen voor de sociaal zwakkeren.
    Het is onrealistisch om van... sommige bevolkingsgroepen zoals daklozen of psychiatrische patiënten te verwachten dat ze zelf gaan inloggen, betalingen gaan doen en via hun dig-id bij diverse instanties gaan aankloppen. Het is voor veel van onze senioren als te complex geworden intussen.
    Ipv nog een instantie voor de daklozen moet de zorg eenvoudiger geregeld worden.

  • W.J. Duits

    bedrijfsarts, Houten

    Als het uitgangspunt van regeren is "wantrouwen", dan ontstaat er een dwangmatige behoefte aan "controle" en vooral "restrictie" om fraude te voorkomen. Als "geld" de norm wordt en "medemenselijkheid" bijzaak, dan ontstaan dit type gevolgen. Andere g...evolgen van dit geïnstitutionaliseerde wantrouwen zijn: Toeslagenaffaire, zware administratieve druk in de zorg, het "voorwaardelijk" maken van het Medisch Beroepsgeheim (ook om fraude te beperken). Waar komt dit wantrouwen vandaan? Het spreekwoord zegt "zoals de waard is vertrouwt hij zijn gasten". Kennelijk heeft onze politiek geen vertrouwen in ons morele handelen, moeten wij ons zorgen maken over het morele handelen van de politiek?

  • P.L. Wong

    Internist, Internist bij dvdw

    Mooi artikel Samuel! Zo'n welvarend land als Nederland, daar zou dit soort armoede en ellende niet moeten voorkomen.

 

Cookies op Medisch Contact

Medisch Contact vraagt u om cookies te accepteren voor optimale werking van de site, kwaliteitsverbetering door geanonimiseerde analyse van het gebruik van de site en het tonen van relevante advertenties, video’s en andere multimediale inhoud. Meer informatie vindt u in onze privacy- en cookieverklaring.