Cultuur en Pijn

Kent u het ei van Loeser? David Loeser is een Amerikaans neurochirurg. In 1980 ontwikkelde hij een pijnmodel met de vorm van een ei. Dat model bestaat uit vier elkaar omvattende cirkels, waarin steeds meer aspecten van pijn aan de orde komen. De binnenste cirkel staat voor nociceptie, de reactie van de zintuigcellen op een pijnprikkel. Als de pijnprikkel een bepaalde drempel overschrijdt wordt de pijn geregistreerd: de tweede cirkel. In de derde cirkel wordt de registratie van pijn gevolgd door de beleving ervan. De vierde cirkel omvat het pijngedrag: de wisselwerking tussen de pijnlijder en zijn of haar omgeving.

Een beetje volgens dit model heeft de Nijmeegse cultureel antropoloog zijn boek Pijn en cultuur opgezet: van het biomedische domein (nociceptie en registratie) naar het sociaal-pyschologische en het antropologische domein (beleving en gedrag).

Sommige medici, meldt Driessen, zien cultuur als een belangrijke ontbrekende schakel in de diagnose en de behandeling van pijn. Pijn heeft, weten zij, een cultuurgebonden component. Er blijkt bovendien niet alleen sprake te zijn van grote verschillen in pijngedrag tussen maar ook binnen culturen. ‘Er staat als het ware een culturele wachter aan de poort van de pijnwaarneming die de pijnprikkels screent, indeelt en doorverwijst naar verschillende gedragscompartimenten’, schrijft Driessen. Volgens hem is er zelfs sprake van verschillende pijnidiomen; ‘maar of dit ook verschillen in pijnbeleving impliceert, is nog niet duidelijk.

Met andere woorden dat de pijnervaring wordt beïnvloedt door sociale relaties, instituties, ja zelfs door waarden en normen, staat voor hem wel vast. Maar hoe dat gebeurt is nog allerminst opgehelderd.

Driessen gaat in zijn interessante, buitengewoon informatieve, en goed geschreven boek op al die onderwerpen in. En zoals het een antropoloog betaamt doet hij dat vanuit een ‘contextueel en vergelijkend perspectief’. Pijn als passie, pijn die samenhangt met het vrouwelijke of het mannelijke (in verschillende culturen), pijn als expressie van religieuze gevoelens, pijn in de sport, pijn in of als kunst, pijn als de onverwachte begeleider van veroudering of ziekte - dat zijn de onderwerpen die de auteur onder de loep neemt.

Hij beschrijft ook hoe acute pijn, zowel in biomedisch als in sociaal-cultureel opzicht, verandert wanneer ze chronisch wordt. Hoe die pijn een stigma kan worden, en patiënten sociaal kan isoleren: ‘Zo ontstaat de pijnpatiënt, de homo dolorosus, die volledig door de pijn wordt beheerst.’

Hoewel door biomedisch onderzoek de kennis omtrent de aard van pijn en de bestrijding ervan drastisch is toegenomen, heeft naar het zich laat aanzien, chronische pijn nimmer tevoren zulke epidemische proporties heeft aangenomen. Driessen noemt dat een paradox. Maar misschien is het ook een bewijs van zijn stelling dat een monocausaal verband tussen biologie en gedrag te simpel is om recht te kunnen doen aan de complexe interactie tussen lichaam, samenleving en  cultuur ‘in welke pijnervaring dan ook’. Henk Driessen, Pijn en cultuur, Wereldbibliotheek, ISBN 90 284 1959 4, 191 pag., € 19,90