Covid-19 legt positie Cariben pijnlijk bloot

Terugkijkend op de eerste fase van de crisis – de afgelopen vijf maanden – vragen wij ons af wat er geleerd kan worden van deze periode en hoe een zorgzamere relatie tussen de twee Nederlanden tot stand kan komen.

Ingewikkelde relatie

Op 13 maart werd Bonaire gedeeltelijk afgezonderd van de buitenwereld. Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat stelde toen namelijk een tijdelijk verbod burgerlijke luchtvaart voor Caribisch Nederland in. Dit verbod werd op 16 maart verder uitgebreid en daarmee was Bonaire de facto geïsoleerd van personenverkeer uit de rest van de wereld. De isolatie had veel consequenties: zo konden ingezetenen in het buitenland niet terug naar hun gezinnen en familie op Bonaire, zagen veel Bonairianen hun inkomen compleet wegvallen, moesten toeristen halsoverkop naar huis, en kwamen de eiland- en zorgbestuurders acuut in een crisismodus. Door de letterlijke isolatie werd duidelijk dat de zorg (nog) niet direct toegerust zou zijn om een eventuele daadwerkelijke covid-19-uitbraak het hoofd te kunnen bieden.

Voor de buitenstaander lijkt het op Bonaire, Sint Eustatius en Saba allemaal wel mee te vallen

Tijdens deze onzekere periode werd door de bevolking van Bonaire naar ‘Den Haag’ gekeken: wat zou de minister-president doen voor de landgenoten op 8000 kilometer afstand? Op 16 maart sprak premier Rutte tijdens de persconferentie herhaaldelijk van ‘ons’, ‘wij’ en ‘samen’, maar het bleef voor de Bonairianen onduidelijk of zij daarbij hoorden. Enkele dagen later kopte Caribisch Netwerk: ‘Toespraak van Rutte was niet voor bijzondere gemeente Bonaire’. 1 De nieuwssite schrijft dat in­­woners van Bonaire op zoek zijn naar adviezen en informatie in hun eigen taal. Bovendien wil men weten of de adviezen vanuit het RIVM onverminderd in Caribisch Nederland gelden, ondanks dat de omstandigheden daar heel anders zijn. Bovenal heerste angst onder de bevolking, want de gezondheidszorg zou niet toe­gerust zijn op een grootschalige covid-19-uitbraak. De onzekerheid rondom de pandemie liet de ingewikkelde relatie tussen de twee Nederlanden nogmaals zien: enerzijds is Bonaire heel duidelijk onderdeel van Nederland, anderzijds geldt dat Bonairiaanse bestuurders zelf contact met Europees Nederland moeten zoeken. Dit bleek ook toen de gezondheidszorg op Bonaire zich in zeer korte tijd moest voorbereiden op de covid-19-crisis.

Acute zorg

De gezondheidszorg op Bonaire wordt voor een groot deel georganiseerd door de overkoepelende zorgorganisatie Fundashon Mariadal (FM). Onder normale omstandigheden biedt het San Francisco Hospitaal van FM de gebruikelijke (poli)klinische zorg en beschikt het over twee isolatieboxen als onderdeel van de special care unit. Patiënten op deze special care worden tot 24 uur geventileerd, alvorens medische uitzending per ambulancevliegtuig naar een ander ziekenhuis met ic-capaciteit in de regio vereist is. Hiertoe heeft FM, in overleg met de overige ziekenhuizen binnen het Caribisch deel van het Koninkrijk en het ministerie van VWS, een ‘luchtbrug acute zorg’ opgericht. Met behulp van een speciaal vliegtuig kunnen patiënten vervoerd worden tussen onder meer Aruba, Curaçao en Colombia. Daarnaast heeft FM een zogenoemde jumelage met het Amsterdam UMC. Via deze overeenkomst worden normaliter medisch specialisten voor korte periodes uitgezonden naar Bonaire. Dit zorgarrangement bleek tijdens de isolatie van Bonaire een gedegen fundament te bieden.

In het kader van de covid-19-crisis en bijbehorende dreiging moest de acute zorg op Bonaire sterk worden opgeschaald. De inzet van beleidsmakers op Bonaire was primair gericht op preventie van lokale transmissie, maar indien nodig moest voldoende ic-capaciteit aanwezig zijn. Hiertoe werden elf medisch specialisten, als onderdeel van de jumelage Amsterdam UMC-FM naar het eiland gevlogen via een door de gezaghebber goedgekeurde chartervlucht. Naast specialisten werden op 11 april 2020 op verzoek van FM en in samenspraak met VWS tevens zes tijdelijke ic-bedden per KLM-vrachtvlucht ingevlogen. Tot slot is extra ic-personeel vanuit Europees Nederland aangetrokken. Mocht in Europees Nederland een tekort aan ic-personeel ontstaan, dan kan op Bonaire opgeschaald worden met zorgpersoneel vanuit Colombia.

Bredere gevolgen

Nu de eerste acute fase voorbij lijkt, worden de bredere gevolgen voor Bonaire en de overige eilanden des te duidelijker. Voor de buitenstaander lijkt het, gebaseerd op het aantal besmettingen, op de BES allemaal wel mee te vallen (zie kader ‘Huidige covid-19-situaties). Maar deze getallen bieden geen geschikte weergave van de angst, onzekerheid en nijpende armoede onder Bonairiaanse burgers, die slechts in beperkte mate gebruik kunnen maken van Nederlandse systemen voor (sociale) zorg. Zorg in tijden van crisis omvat meer dan acute zorg alleen. Ook in Europees Nederland ontstond een steeds grotere roep om een verbreding van het louter acute perspectief: de acute zorg is essentieel, maar uiteindelijk werkt de covid-19-crisis logischerwijs door in minder acute en andersoortige disciplines. Wij observeerden tijdens de crisis uiteindelijk een sterke samenwerking tussen de verschillende actoren in Caribisch Nederland en Europees Nederland en vroegen ons af hoe we dit moment kunnen benutten om deze relatie meer te bestendigen.

Sociaal gebied

Onze eerste suggestie voor een zorgzame en bestendige relatie is het zoeken van verbinding op sociaal gebied. Dit sociale gebied omvat wat ons betreft de gezondheidszorg en alle andere activiteiten gericht op zorgen, bijvoorbeeld onderwijs en werken. Het sociale vangnet van een grote groep Bonairiaanse ouderen is meer op spanning komen te staan. Door het staken en reduceren van dagopvang voor ouderen wordt een nog groter beroep op mantelzorgers gedaan. Social distancing verdiept daarnaast bestaande kloven en leidt juist onder armere groepen en (niet-geregistreerde) immigranten tot grote problemen. Ter vergelijking: op ‘buureiland’ Sint Maarten was meer dan driekwart van de coronasterfgevallen een immigrant.2 Voor deze groep is fysieke afstand simpelweg te duur en sociale nabijheid hard nodig, maar vooralsnog lijken de bestaande steunmaatregelen deze groep moeilijk te bereiken.

Op Bonaire zijn dit soort dynamieken nog niet onderzocht. Wel is duidelijk dat veel Bonairianen hun uit toerisme of visserij vergaarde inkomen hebben zien opdrogen. Hierdoor zullen zij bij een volgende besmettingsreeks nog minder veerkrachtig zijn. Europees Nederland zou actiever zorg moeten dragen voor deze Nederlandse burgers, bijvoorbeeld door actiever te onderzoeken welke personen moeilijk bereikt worden met systemen voor sociale zekerheid en hier beleid voor te formuleren dat gelijkwaardig is aan dat in Europees Nederland.

Europees Nederland zou actiever zorg moeten dragen voor deze Nederlandse burgers

Structurele evaluatie

De tweede suggestie heeft betrekking op de soms wat ambigue positie van de openbare lichamen, die in tijden van crisis pijnlijk naar voren kwam. De vertaling van beleid tussen Europees en Caribisch Nederland schept een beeld van ‘soms wel, meestal niet’. In sommige gevallen gelden voor Bonaire, Sint Eustatius en Saba dezelfde bepalingen en adviezen als voor Europees Nederland, maar meestal geldt dat Caribisch Nederland zowel impliciet als expliciet een aparte status wordt toebedeeld. De BES maken bij­voorbeeld geen deel uit van een veiligheidsregio, noch kent deze een eigen veiligheidsregio. Veel Europees Nederlandse beleidsformulieren kennen een afvinkhokje met de tekst ‘BES geëxcludeerd’. Hoewel deze differentiatie op papier soms heel logisch is en niet problematisch hoeft te zijn, werkt de papieren realiteit in de praktijk meestal niet. In lijn met de Nationale ombudsman pleiten ook wij ervoor dat Europees en Caribisch Nederland beter voor elkaar zorgen – gedurende de covid-19-crisis én daarna.3 De jumelage Amsterdam UMC-FM biedt voor het opbouwen van een zorgzame en gelijkwaardige relatie een goed fundament en veel inspiratie.

Een goed begin zou een meer structurele evaluatie van de relatie tussen de twee Nederlanden zijn. Die rol zou ingevuld kunnen worden door instanties als het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) of de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RVS). Bovendien zou wetenschappelijk onderzoek hier een zinvolle bijdrage aan kunnen leveren. Momenteel vallen de BES bij publieke onderzoeks­financiers vaak buiten de boot omdat er geen universiteit gevestigd is.

Auteurs

• Robert Borst*, promovendus beleid en bestuur in global health bij ESHPM (Erasmus Universiteit)
• Josje Brouwe*, arts-onderzoeker neurologie bij het Amsterdam UMC, locatie AMC
• Giovanni Frans, huisarts niet-praktiserend en bestuurder Fundashon Mariadal

*Robert Borst en Josje Brouwer verbleven op Bonaire in maart 2020 en observeerden daarmee de isolatie van het eiland van dichtbij.

Contact

borst@eshpm.eur.nl
cc: redactie@medischcontact.nl

Voetnoten

1. Severijnse, Marit. Toespraak van Rutte was niet voor bijzondere gemeente Bonaire. Caribisch Netwerk NTR (Online) 20 maart 2020.
2. Jacobs, Silveria. Ten of the 13 COVID-19 deaths were immigrants who reported illness late. The Daily Herald (Online) 30 april 2020.
3. De Nationale ombudsman. Oog voor ouderen in Caribisch Nederland. Een onderzoek naar armoede-gerelateerde problematiek van AOV-gerechtigden die in Caribisch Nederland rond of onder de armoedegrens leven. 2019.