Behandelen met meditatie

Grondlegger Jon Kabat-Zinn over de mogelijkheden van mindfulness

De exacte werking van de nieuwste behandeling voor depressie, mindfulness based coginitive therapy (MBCT), is een raadsel. Maar volgens grondlegger Jon Kabat-Zinn en hoogleraar psychiatrie Anne Speckens is de therapie waardevol.

De aula van de Nijmeegse Radboud Universiteit zit propvol met gedragstherapeuten en psychiaters die hun ogen dicht hebben of staren naar één punt. Het is stil. Op een verhoging staat de Amerikaanse grondlegger van mindfulness based stress reduction (MBSR). Hij hield zojuist een gloedvol betoog over meditatie en de toepassing ervan bij ziekten. Als toegift begeleidt hij zijn gehoor naar een meditatief moment. Na een monoloog van anderhalf uur is het muisstil.

Angst, pijn en stress overwinnen door het richten van de aandacht, ofwel mindfulness. Daar draait het bij MBSR om. ‘Met meditatie probeert de patiënt een toestand te bewerkstelligen van bewuste aandacht’, vertelt Kabat-Zinn die middag tussen een workshop en zijn lezing door. Hij reist de wereld over om zijn kennis uit te dragen. Het zijn intensieve reizen met een propvolle agenda. ‘Bewuste aandacht geven gebeurt door middel van meditatie. Met mijn medewerkers heb ik een cursus van acht weken ontwikkeld waarin deelnemers worden getraind in het waarnemen en beschrijven van gedachten en gevoelens zonder er meteen een betekenis of oordeel aan te verbinden. Daardoor worden ze zich bewuster van zichzelf en hun omgeving.’

Terugvalpreventie

MBSR vormt de grondslag voor de mindfulness based cognitive therapy (MBCT) die hij samen met de Britse gedrags­therapeuten Zindel Segal, Mark Williams en John Teasdale ontwikkelde. MBCT richt zich specifiek op terugvalpreventie bij recidiverende depressies. De patiënt leert door de combinatie van het richten van de aandacht en cognitieve therapie zijn neiging gevangen te raken in een depressieve stemming in de kiem te smoren. Hierdoor zal de patiënt het leven als minder zwaar ervaren. MBSR en MBCT - de meditatiecomponent ervan heeft zijn oorsprong in het boeddhisme - worden steeds populairder. De methodes worden in tientallen klinieken over de hele wereld aan duizenden mensen geleerd.

Kabat-Zinn: ‘Met meditatie laat je de patiënt participeren in zijn genezing door aanspraak te maken op zijn eigen bronnen van leren, groeien en neuroplasticiteit, genezen en zelfbeeld. De patiënt heeft bij de behandeling een belangrijke rol. Hij moet zich realiseren dat niet alle kracht vanuit de dokter komt, maar ook vanuit zijn eigen lichaam, hart en geest.’

Uit enkele onderzoeken en de praktijk blijkt dat patiënten met veel soorten klachten baat hebben bij MBSR. ‘Grofweg is MBSR medisch georiënteerd. In de kliniek zie ik veel patiënten met chronische pijn, hartziekten, huidziekten, angst, lichte depressies, neurologische problemen of hoofdpijn. Mediteren verlicht hun leven enigszins. MBCT is juist psychisch georiënteerd omdat het een toepassing van aandachtsgerichtheid is bij depressie.’

Hoogleraar

Moleculair bioloog Kabat-Zinn had 28 jaar geleden nooit kunnen bevroeden dat meditatie een onderdeel van de behandeling van depressie, stress, pijn of angst zou zijn. Tijdens zijn studie kwam hij bij toeval terecht bij een lezing over meditatie. Het greep hem aan en hij verdiepte zich erin. Na zijn promotie wijdde hij zich volledig aan toepassingen van meditatie. De moleculaire biologie liet hij voor wat het was.

Kabat-Zinn kreeg de kans om een stressreductiekliniek op te richten bij de University of Massachusetts Medical School, kreeg onderzoeksgeld en werd er hoogleraar geneeskunde.

In zijn kliniek leren patiënten in acht weken mediteren volgens de methode van MBSR. Kaiser Permanente, een grote Amerikaanse zorgonderneming, telt zeventien centra die de achtweekse cursussen verzorgen. ‘Ze zagen dat het bij veel mensen werkt en dat patiënten minder zorg en medicijnen nodig hebben. Het resultaat was enorm.’ Maar toch, waarom vertrouwden artsen hun patiënten toe aan een moleculair bioloog - niet eens een arts - met een goedklinkend verhaal? Kabat-Zinn denkt dat zijn wetenschappelijke achtergrond (hij deed onderzoek met de latere Nobelprijswinnaar voor geneeskunde Salvador Luria) heeft bijgedragen aan het vertrouwen dat hij kreeg van de universiteit van Massachusetts. ‘Mensen denken al snel: met zo’n degelijke achtergrond zal hij wel weten wat hij doet. Maar ik had geen idee of wat ik deed wel goed was. Dat wilde ik juist onderzoeken’, is zijn nuchtere commentaar.

Monniken

Niemand weet hoe mindfulness precies werkt. Het heeft te maken met de kwaliteit van aandacht en bewustzijn. ‘We hebben onderzoek gedaan naar de effecten van mindfulness, maar we weten nog niet hoe het biologisch of neurologisch werkt. Onze kennis daarover staat nog in de kinderschoenen. Kennelijk is meditatie de motor die veranderingen in het brein teweegbrengt. Dat zien we bijvoorbeeld aan de hersenen van monniken die veertig of vijftigduizend uur hebben gemediteerd. Hun brein ziet er duidelijk anders uit dan dat van mensen die niet mediteren. Zelfs de hersenen van mensen die een meditatiecursus volgden, zien er al anders uit.’

Kabat-Zinn publiceerde verschillende onderzoeken naar de werking van MBSR. Zo onderzocht hij de effecten van meditatie bij psoriasispatiënten. Twee groepen patiënten kregen beide hun reguliere UV-behandeling, maar de ene groep deed ook aan meditatie; de andere niet. De mediterende mensen herstelden viermaal zo snel van een exacerbatie dan patiënten uit de andere groep. ‘Ik geloofde dit resultaat eerst niet en liet de studie overdoen met twee nieuwe groepen, totaal 38 patiënten. Weer dezelfde resultaten. Het is dan wel een klein onderzoek, maar het is hard bewijs dat er effecten zijn. Als mensen door meditatie viermaal zo snel genezen van psoriasis, dan betekent het dat ze minder lang aan UV hoeven te worden blootgesteld. En dat vermindert weer het risico op huidkanker.’

Griep

Kabat-Zinn deed vervolgens onderzoek bij gezonde mensen die werkten in een stressvolle omgeving in een hightechbedrijf (2003). Het betrof een randomized controlled trial naar de effecten van meditatie, met name op het immuun­systeem en de de neuroplasticiteit van de hersenen.’ We zagen dat de prefrontale cortex bij mensen uit de MBSR-groep na acht weken van meditatie veranderde: er was een verschuiving van de hersenactiviteit van de rechter- naar de linkerhelft. We hadden nog nooit gezien dat de mens deze verschuiving door middel van meditatie kon bewerkstelligen. Tot dusver dachten we dat het vermogen om activiteiten te verplaatsen van de rechter- naar de linkerhersenhelft genetisch was bepaald.’ Tot slot gaven de onderzoekers alle proefpersonen een injectie met een influenzavirus. Uit de titerbepaling bleek dat mensen uit de meditatiegroep een significante grotere respons hadden van het immuunsysteem. Er was zelfs een correlatie te zien tussen de mate van veranderingen in de prefrontale cortex en de mate van reactie op het geïnjecteerde griepvirus.

Populariteit

Ook al zijn er in de afgelopen dertig jaar al onderzoeken geweest naar de effecten van mindfulness, de laatste tijd komt daar meer geld voor vrij. Meditatie wint aan populariteit. ‘Ik denk dat het inzicht is toegenomen dat mindfulness gunstige effecten op mensen heeft. Het gaat om grote effecten met weinig middelen.’

De Amerikaanse National Institutes of Health (NIH) bestemden onlangs miljoenen dollars subsidie voor onderzoek naar de effecten van meditatie. Hoog­leraar neurowetenschappen  van de University of Wisconsin-Madison  Richard Davidson kreeg bijvoorbeeld een grote subsidie van de Amerikaanse NIH. Hij doet nu onderzoek naar het effect van MBSR op chronische pijn. Hiertoe krijgen dertig in meditatie geoefende proefpersonen en dertig mensen die dit niet zijn op een klein gebied van hun arm pijnstoten toegediend via een elektrode. Terwijl dit gebeurt, liggen de proefpersonen in een fMRI-scan. Zo kunnen de onderzoekers zien of en welke verschillen er zijn tussen de hersenen van de verschillende proefpersonen. De uitkomsten zijn naar verwachting volgend jaar bekend. Kabat-Zinn weet bijna zeker dat ook hier verschillen in de prefrontale cortex te zien zullen zijn.

Opkrabbelen

Met betrekking tot depressie is er onderzoek gedaan naar de effecten van mediteren en cognitieve therapie: mindfulness based cognitive therapy (MBCT). Deze behandelvorm is ontwikkeld voor mensen die verschillende keren een ernstige depressie doormaakten. De behandeling wordt ingezet als patiënten uit het diepste dal aan het opkrabbelen zijn. Doel ervan is preventie van depressie of vermindering van de ernst bij een nieuwe episode. ‘Er is 90 procent risico op een nieuwe depressie bij patiënten die drie grote episodes achter de rug hebben. Daarom is het belangrijk om herhaling te voor­komen of de ernst te verminderen. Vanuit de praktijk weet ik dat mindfulness werkt bij deze mensen; maar ik wilde het ook hard maken.’

In twee verschillende studies toonden Segal, Williams en Teasdale (2004) aan dat mediteren het herhalingsrisico op depressie halveert. Een voorwaarde voor succes is overigens wel dat de patiënt zijn hele verdere leven mediteert.

‘Probleem is dat patiënten die een depressie voelen aankomen, niet even een trucje kunnen toepassen. Mindfulness is een intensieve manier van mediteren. Het vereist discipline. Als je niet structureel mediteert, kom je nooit in de buurt van het effect. Dan kun je ook niet profiteren van biologische en psychologische veranderingen. Mindfulness is een manier van leven, niet een techniek.’ 

Ingrid Lutke Schipholt

Klik hier voor het PDF van dit artikel

Vertaalde boeken van Kabat-Zinn:

- Mindfulness en bevrijding van depressie. Voorbij chronische ongelukkigheid. Amsterdam, Uitgeverij Nieuwezijds, 2007, 245 blz., 19,95 euro.

- Handboek Meditatief ontspannen. Effectief programma voor het bestrijden van pijn en stress. Haarlem, Altamira-becht, 2006, 480 blz., 26,50 euro.

http://www.werkgroepaandachttraining.nl/

Links naar wetenschappelijke publicaties over Mindfulness Based Therapy:

Alterations in brain and immune function produced by mindfulness meditation.
Influence of a mindfulness meditation-based stress reduction intervention on rates of skin clearing in patients with moderate to severe psoriasis undergoing phototherapy (UVB) and photochemotherapy (PUVA).
Three-year follow-up and clinical implications of a mindfulness meditation-based stress reduction intervention in the treatment of anxiety disorders.
Prevention of relapse/recurrence in major depression by mindfulness-based cognitive therapy.