Angst en geld bepaalden hoe leprapatiënt werd behandeld

De manier waarop leprapatiënten in het verleden zijn behandeld zegt evenveel over de politiek-culturele omstandigheden, als over de stand van de medische wetenschap. Dat blijkt uit onderzoek naar de omgang met de ziekte in het voormalig Nederlands-Indië, dat medisch historici Leo van Bergen en Frank Huisman vorige week presenteerden tijdens een symposium in het Arnhemse Museum Bronbeek

Lepra is in de geschiedenis altijd een beladen ziekte geweest. Patiënten werden gestigmatiseerd, niet alleen om hun fysieke voorkomen, maar vooral ook omdat daar een morele lading aan werd gegeven. Rond 1800 werd lepra gezien als een besmettelijke aandoening, maar hoe die besmettelijkheid tot stand kwam, was onduidelijk. Het beleid in Nederlands-Indië was om patiënten daarom te isoleren in zogeheten leprosaria. In 1865 kwamen artsen tijdens een internationale conferentie tot het besluit dat lepra erfelijk is. Het was dus niet langer noodzakelijk patiënten af te zonderen. Nadat acht jaar later de leprabacil was ontdekt, duurde het niettemin nog jaren voordat het idee van bacteriële besmettelijkheid gemeengoed werd, en de noodzaak ontstond patiënten weer te isoleren.

De benadering en de behandeling van patiënten met lepra blijkt dan ook niet uitsluitend afhankelijk van medisch-wetenschappelijk denken, maar ook – en vaak vooral – van andere factoren. Van Bergen noemt er drie. Ten eerste onzekerheid: niet alleen over de oorzaak van de ziekte, maar ook over de symptomen. Zo werd elefantiasis ten onrechte lang gezien als één van de uitingsvormen van lepra. De tweede factor was angst: in de eerste helft van de negentiende eeuw was men bang voor lelijkheid in de openbare ruimte en had de bestrijding van de ziekte, of beter: het weren van zieken uit de publieke ruimte, veel meer een esthetische dan een medische achtergrond. Toen rond 1900 het idee van bacteriologische besmettelijkheid postvatte, ontstond voor het eerst de angst dat ook blanke Nederlanders zelf de ziekte zouden kunnen krijgen. Dat zou kunnen leiden tot vervaging van de grens tussen de Nederlandse en inlandse bevolking, en dat zou de koloniale machtsverhoudingen kunnen bedreigen. Een angst die onder meer tot uitdrukking kwam in de overschatting van het aantal lepragevallen. In de jaren 1920 oplopend tot minstens 150.000. Eind jaren dertig, toen er inmiddels enig uitzicht was op een behandeling, viel de schatting aanmerkelijk lager uit: 10.000 gevallen.

De derde bepalende factor is, volgens Van Bergen, zuinigheid. De theorie van de erfelijkheid kwam op in een tijd (ruwweg de periode van 1850 tot 1880) die werd beheerst door liberalisme en vrijhandel en kwam daarom goed van pas: ze was goedkoop. Erfelijkheid betekende immers dat de ziekte niet langer een volksgezondheidsprobleem was, dat isolatie kon stoppen, en dus dat overheidsfinanciering daarvan niet langer nodig was. Toen dat na twee decennia plaatsmaakte voor de bacteriologische opvatting, werd weliswaar gekozen voor afzondering van de patiënten, maar wel op een goedkope manier: isolatie werd voortaan verzorgd door missie en zending. Overigens liep die fase gelijk op met de opkomst van het Indonesische nationalisme, in reactie waarop het Nederlandse gezag zich meer liet gelden. Volgens hoogleraar medische geschiedenis Frank Huisman kun je het daarom ook zo zien: de heersende politiek-bestuurlijke cultuur sloot steeds wonderwel aan bij de heersende medische theorie en omgekeerd.

Leo van Bergen, Uncertainty, Anxiety, Frugality. Dealing with Leprosy in the Dutch East Indies, 1€ 48,99, 816-1942, Singapore: NUS Press, 2018. Reserveer nu. Het boek is op 30 juni beschikbaar

Deze studie vormt een tweeluik met de studie die Stephen Snelders wijdde aan de omgang met lepra in Suriname:

Stephen Snelders, Leprosy and Colonialism: Suriname under Dutch Rule, 1750-1950, Manchester: Manchester University Press, 2017. 81,99 euro. Bestel direct