Andreas Wismeijer: ‘Onthullen werkt reinigend’

INTERVIEW

Mensen zijn groepsdieren die niet graag worden afgewezen. Daarom houden ze dingen voor elkaar achter. Meestal trivialiteiten, maar soms ook grote geheimen die veel gepieker geven. Gevolg: depressie, angststoornissen of obsessief gedrag.

Het is niet verstandig altijd het achterste van je tong te laten zien. Dat ontdekt de Britse komiek Ricky Gervais, die in zijn film The Invention of Lying (2009) leeft in een wereld waar de mensen geen geheimen voor elkaar hebben. Zelfs geen seksuele geheimen. Het meisje met wie hij in de openingsscène voor het eerst een date heeft, opent de deur met de mededeling: ‘I was just masturbating.’ Waarop Gervais zegt: ‘That makes me think of your vagina.’ Het is een wereld waarin cola in een reclamespot wordt ‘aangeprezen’ met de woorden ‘very high in sugar and like any high calorie soda it can lead to obesity in children and adults who don’t sustain a very healthy diet’.

Gervais ontdekt op een dag hoe handig het is om in het sociale verkeer niet altijd voor de waarheid uit te komen, om dingen achter te houden en om te liegen. Hij ontwikkelt zich dankzij dat inzicht zelfs tot een soort goeroe.

Zwijgen

In onze wereld zou hem dat nooit gelukt zijn. Iedereen heeft geheimen. En niet alleen seks, vreemdgaan of misdaad zijn onderwerpen om over te zwijgen. ‘Alles kan een geheim zijn. Ook de meest triviale zaken. Daarom zijn geheimen niet te classificeren. Een taxonomie van geheimen maken, dat is een kansloze bezigheid’, verzucht psycholoog Andreas Wismeijer. Hij heeft het geprobeerd, maar het is mislukt. Wismeijer (1975), verbonden aan de Universiteit van Tilburg, doet al een jaar of negen onderzoek naar de psychologie van geheimen – hij promoveerde erop.

Classificatie mag dan onmogelijk zijn, over de levensgebieden met de meeste geheimen valt wel met zekerheid iets te zeggen. De openingsscène uit Gervais’ film is goed gekozen: seksueel getinte onderwerpen voeren onbetwist de ranglijst aan van meest geheim gehouden onderwerpen. Toch wel verrassend, vindt Wismeijer, gezien de groeiende seksuele vrijmoedigheid, zeker in Westerse
samenlevingen. Seksuele geheimen worden op afstand gevolgd door geheimen in de sfeer van relaties, werk en gezondheid (zie kader).

Definitie van geheim

In een boek dat Wismeijer drie jaar geleden samen met publiciste Mirre Bots publiceerde, Geheimen – De psychologie van wat we niet vertellen, geeft hij een bondige, wetenschappelijke definitie van het geheim als ‘een bewust en actief proces van sociale, selectieve informatie-uitwisseling dat cognitieve bronnen gebruikt en ervaren kan worden als een emotionele last met negatieve consequenties voor het welzijn’.

Dat is een hele mondvol, geeft hij toe, maar het betekent dat bij een geheim altijd anderen betrokken zijn, met wie hooguit een deel van de geheime informatie wordt uitgewisseld. Het betekent ook dat mensen, omdat het verbergen van een geheim een actief en bewust proces is, steeds hun hoofd erbij moeten houden. En dat ze voortdurend plannen moeten maken om te voorkomen dat anderen achter hun geheim komen en dat geheimen een emotionele last kunnen zijn.

‘Kunnen zijn’ want alleen als de zaak die geheimgehouden wordt negatieve, onprettige en stressvolle informatie behelst, worden mensen somber, of in een enkel geval zelfs agressief. Wetenschappers schatten dat tussen de 20 en 30 procent van de mensheid een emotioneel belastend geheim met zich meedraagt. ‘Maar de meeste mensen hebben geheimen waar ze geen seconde van wakker liggen.’

Is het hebben van geheimen een universeel verschijnsel?

‘Ja, in elke cultuur kennen mensen geheimen. Maar in sommige culturen hebben ze een heel specifieke functie. Zo is er een Afrikaans volk beschreven dat geheimen niet ziet als een individuele zaak. Wordt iemand ziek, dan moeten alle leden van de stam hun zonden opbiechten om het individu te genezen. Ziekte is namelijk het gevolg van de zonden en dus van de geheimen van de hele gemeenschap. De leden van de stam gaan dan net zo lang bij elkaar zitten en praten tot alles boven water is.’

Waarom hebben mensen geheimen?

‘Veruit de belangrijkste reden is angst om afgewezen te worden. Alle huidige individualisering ten spijt, zijn mensen nog steeds in aanleg groepsdieren. Dat zit evolutionair in ons gebakken. In prehistorische tijden hebben mensen tienduizenden jaren in betrekkelijke kleine groepen geleefd, waarin ze van elkaar afhankelijk waren om te kunnen overleven. In je eentje jagen was domweg geen optie. Bovendien had je de groep nodig ter bescherming tegen roofdieren. Leven in een groep gaf ook meer kans op nageslacht. En dus was het belangrijk dat anderen je niet uit de groep zetten. Tot op de dag van vandaag zijn we daarom behept met de bijbehorende psychologische erfenis: continu houden we anderen in de gaten om te zien of we nog wel aardig gevonden worden. We zijn conformisten pur sang.’

Afgewezen worden doet dan ook bijna letterlijk pijn. De emoties die mensen ervaren bij lichamelijke pijn en emoties die ze voelen als ze sociaal aan de kant worden gezet, worden door dezelfde hersengebieden gereguleerd. Het alarmsysteem voor sociale uitsluiting, betoogt Wismeijer in zijn boek Geheimen, ‘rijdt op de snelweg die speciaal voor het pijnsysteem is aangelegd’. ‘Dat
geeft wel aan hoe belangrijk het is om sociale uitsluiting te
voorkomen.’

Het type persoonlijkheid kan predisponeren tot het hebben van geheimen, zegt Wismeijer. Vijf heel globale karakteristieken of basisdimensies bepalen ieders persoonlijkheid: neuroticisme (of emotionele stabiliteit), extraversie, openheid (voor ervaringen), nauwgezetheid en inschikkelijkheid. Een hogere score op neuroticisme blijkt een redelijke voorspeller voor het hebben van geheimen. Extraversie is waarschijnlijk negatief gecorreleerd, zoals ook nauwgezetheid en openheid. Inschikkelijkheid is dan weer positief gerelateerd: hoe inschikkelijker iemand is, hoe groter de neiging om dingen achter te houden.

‘Ja. We noemen ze self-concealers: mensen die zelfs de kleinste dingen over zichzelf niet met anderen willen delen. Alles wat ze als persoonlijk en intiem ervaren, laten ze liever onbesproken. Het zijn mensen die alleen maar vragen stellen; ze horen je op een feestje helemaal uit. Het bestaan van deze persoonlijkheidstrek is in 1990 voor het eerst geopperd. Sindsdien is er geen studie geweest die een positieve relatie heeft laten zien tussen deze trek en welke vorm van welzijn dan ook. Deze mensen hebben dan ook voortdurend psychische problemen: depressieve klachten, angsten, gevoelens van onveilige hechting. Ze krijgen nauwelijks ondersteuning van hun sociaal netwerk, want hebben relatief weinig vrienden. En therapie mijden ze liever, zeker als ze beseffen dat ze daarin veel over zichzelf moeten vertellen. Mijn ervaring is overigens dat psychiaters dergelijke patiënten vrij snel herkennen.’

Kunnen geheimen effecten hebben op de gezondheid?

‘Als het om emotioneel belastende geheimen gaat, zeker. Piekeren is hier het toxische ingrediënt. De Amerikanen Daniel Wegner en Julie Lane hebben een theorie bedacht over hoe dat waarschijnlijk werkt. Om het geheim niet te verklappen, onderdrukken mensen gedachten aan het geheim. Het gevolg is een vicieuze cirkel: door de gedachte te onderdrukken, wordt er juist nog meer aan gedacht, en moeten die gedachten ook weer worden onderdrukt. Enzovoort. Uiteindelijk kan iemand letterlijk geobsedeerd raken door het geheim, met als gevolg depressie, gegeneraliseerde angststoornis of obsessief gedrag.’

En puur somatisch?

‘Daar weten we ook wel wat van. Steve Cole heeft gevonden dat seropositieve homoseksuele mannen die niet uit de kast komen als hiv-patiënt, een versneld ziekteverloop vertonen vergeleken met seropositieve homoseksuele mannen die dat wel doen. Ook hadden mannen uit de eerste groep meer infectieziekten.’

Meer in het algemeen geldt, vertelt Wismeijer, dat mensen met een emotioneel belastend geheim meer lichamelijke klachten hebben, minder goed reageren op medische behandelingen, vaker naar de dokter gaan en misschien ook een minder goed werkend immuunsysteem hebben. Over het hoe en waarom bestaat nog weinig helderheid. Wismeijer: ‘De Amerikaan James Pennebaker
zegt dat mensen van nature graag over hun belevenissen en problemen praten. Als gevangenispsycholoog merkte hij dat gevangenen minder ziek waren en zich beter voelden als ze hem over hun misdaad vertelden. Geheimen zijn meestal langdurig van aard zijn, zo redeneert hij, en wie elke keer weer moeite doet om ze achter te houden, zou bij zichzelf een accumulatie van stressreacties veroorzaken. Die zouden op hun beurt weer pathofysiologische processen in gang zetten. Of de theorie klopt is maar de vraag: de accumulatie is bijvoorbeeld nooit goed aangetoond. Al zijn er recentelijk wel aanwijzingen voor gevonden door een onderzoeksgroep in Leiden.

Niettemin, biechten helpt?

‘Ja. Wat we zeker weten, is dat het opschrijven of vertellen over een geheim dat je dwars zit je welzijn kan bevorderen. Dat kan al door het geheim in een dagboek of brief te zetten die nooit iemand onder ogen krijgt.’

Het ‘actief onthullen’ van geheimen, schrijft Wismeijer in zijn boek, kan aldus een ‘reinigende werking’ op iemands emotiehuishouding hebben. Maar niet onmiddellijk: eerst lijkt het erop alsof de negatieve emoties verergeren. Pas na verloop van tijd verbetert de stemming. Dan volgt de bevrijding, de opluchting: het slot is eraf. In navolging van een Amerikaanse collega gebruikt Wismeijer er een oud Freudiaans woord voor: catharsis.

Als iemand een verschrikkelijk geheim opbiecht aan bijvoorbeeld een arts of psycholoog, is hij ervan af, maar zit de hulpverlener ermee.

‘Hoe hulpverleners daarmee omgaan, daar is helaas betrekkelijk weinig onderzoek naar gedaan. Bedenk wel: het is een professioneel geheim, het gaat niet over jezelf, of over wat je zelf hebt gedaan. Dat is een groot verschil. Maar stel, je diagnosticeert iemand als seropositief, en je weet dat de partner hierover niets te horen krijgt – dan kan je met een serieuze gewetenskwestie in je maag zitten. Er is Scandinavisch onderzoek waarin artsen van verschillende pluimage met elkaar vrij spraken over dit soort beroepsgeheimen. Ze ervoeren dat als zeer bevrijdend, als steun in de rug. En ze piekerden er vervolgens minder over.

Geschat wordt overigens dat meer dan 50 procent van alle lang­durige psychotherapiepatiënten informatie achterhoudt die de therapeut wel moet weten om goed te begrijpen wat er aan de hand is. Terwijl iedere patiënt en cliënt toch wel weet dat de behandelaar zwijgplicht heeft. We weten bijvoorbeeld dat mensen met een obsessief-compulsieve stoornis vaak liegen over de frequentie waarmee ze bepaalde dwangmatige handelingen verrichten. De meeste psychiaters houden daar ook wel rekening mee. Ook zij weten: bijna niemand laat het achterste van zijn tong zien.’

tekst Henk Maassen beeld Marie Cecile Thijs, HH