Tweedeling door moderne idealen

Bijna de helft van de Nederlanders heeft moeite met het voeren van eigen regie over gezondheid, ziekte en zorg, zo blijkt uit onderzoek van het Nivel. Tegelijk gaan drie belangrijke idealen in de zorg uit van grote zelfredzaamheid: e-health, shared decision making en ‘eigen verantwoordelijkheid’.

Allereerst de idealen op een rij. E-health moet er onder andere voor zorgen dat mensen meer zelf de controle kunnen nemen over hun chronische aandoening, bijvoorbeeld door via een app hun bloedwaardes of hartfunctie te monitoren. Shared decision making is een ideaal waarbij arts en patiënt gezamenlijk besluiten, en de patiënt geen lijdend voorwerp is. Nauw gekoppeld daaraan is ‘eigen verantwoordelijkheid’: het ideaal waarbij burgers steeds meer de eigen regie moeten nemen en de overheid zich terugtrekt.

Dit soort idealen zijn niet moreel neutraal. Ze bevatten impliciete aannames over de lichamelijke, sociale en geestelijke vermogens van mensen. Gezamenlijke besluitvorming bijvoorbeeld, gaat ervan uit dat mensen in staat zijn relevante informatie tot zich te nemen en op basis daarvan een afgewogen besluit te nemen. E-health vereist dat mensen digitaal vaardig zijn en toegang hebben tot een smartphone en internet. En het ideaal van ‘eigen regie’ impliceert het vermogen om een sociaal netwerk te onderhouden en dat netwerk voor de eigen zorg in te zetten.

Maar veel mensen hebben hier grote moeite mee. In Nederland zijn tweeënhalf miljoen mensen laaggeletterd. Zij kunnen bijvoorbeeld de tekst op een scherm in de wachtkamer niet goed lezen, laat staan een bijsluiter. Nog eens één miljoen mensen heeft moeite met het gebruik van digitale middelen. Die kunnen dus geen gezondheidsapps gebruiken – als ze al toegang hebben tot een mobiele telefoon of computer.

Ruim één op de drie Nederlanders heeft lage gezondheidsvaardigheden. Dat betekent bijvoorbeeld dat ze een chronische ziekte als diabetes niet goed begrijpen of kunnen controleren. ‘U moet op uw suiker letten!’ ‘Ik doe al minder suiker in de koffie!’ Ook maken ze eerder fouten met het innemen van hun medicatie. ‘Ja, u moet de pil ook slikken als u een dag geen seks heeft’. En ‘van deze pil moet u er drie keer daags twee nemen voor het eten’ is voor veel mensen veel te ingewikkeld.

Die beperkte gezondheidsvaardigheden hebben grote gevolgen. Mensen met een lage sociaaleconomische status leven gemiddeld zeven jaar korter en het verschil in goede ervaren gezondheid is zelfs negentien jaar. De afgelopen jaren is dat verschil ook nog eens verder opgelopen, zo laat recent onderzoek zien.

De moderne idealen in de zorg gaan uit van – en worden vaak bedacht door – gezonde, hoogopgeleide mensen. Mensen die niet roken, een stevig sociaal netwerk hebben, geen zwaar beroep uitoefenen, genoeg bewegen en gevarieerd eten. Maar dat zijn nou juist de mensen die het minste zorg nodig hebben. De mensen die het meeste zorg gebruiken zijn de mensen die het minst in staat zijn om aan de moderne zorgidealen te voldoen. Die idealen dreigen dan ook de bestaande tweedeling in de zorg verder te vergroten. Van e-health is ook al bewezen dat het de kans op ongelijkheid vergroot. Het wordt dan ook tijd om de uitwerking van deze idealen beter te laten aansluiten op dat waar patiënten daadwerkelijk toe in staat zijn. De zorg moet mensen insluiten, niet uitsluiten.

Gert van Dijk, ethicus bij de KNMG en het Erasmus MC