‘De belangrijkste fout die je kunt maken, is niets doen’

Een patiënt die nooit alleen komt. Een vage uitleg bij een verwonding. Herhaalde soa’s of abortussen. Het zijn veelvoorkomende signalen van mensenhandel. ‘Deze mensen zitten in een web van afhankelijkheid en dwang.’ Rik Viergever (CoMensha) vertelt hoe de vernieuwde KNMG-meldcode kindermishandeling en huiselijk geweld gebruikt moet worden bij een vermoeden van mensenhandel.

‘Artsen spelen een grote rol in de signalering van mensenhandel,’ vertelt Viergever. ‘Het aantal slachtoffers van mensenhandel in Nederland wordt geschat op 6250 per jaar, en 90 procent van die mensen komt wel eens bij een arts tijdens de periode van uitbuiting.’ Viergever – zelf arts – is gespecialiseerd en promoveerde op zorg na mensenhandel. Hij werkt als projectleider bij CoMensha, het landelijk Coördinatiecentrum tegen Mensenhandel, samen met meer dan vijftig organisaties aan het vergroten van de kennis van zorgverleners over specifieke vormen van geweld (zie kader).

Signalen van mensenhandel

‘Slachtoffers van mensenhandel werken vaak onder omstandigheden die niet voldoen aan de Nederlandse wetgeving’, vertelt Viergever, ‘waardoor er een grotere kans is op letsel.’ Veel sekswerkers gebruiken drugs of alcohol om het werk te kunnen blijven doen. Andere dingen die kunnen opvallen: mensen die wonen op hun werkplek, die hun eigen paspoort niet hebben, die worden geïsoleerd van familie en vrienden, schoolprestaties die achteruitgaan, of plotseling andere kleding dragen of ander gedrag vertonen.

Uitbuiting onder dwang

‘Bij mensenhandel is er ten eerste sprake van uitbuiting, dat betekent het afnemen van iemands inkomsten of (vrijwel) niets uitbetalen door de mensenhandelaar. Ten tweede komt er dwang, geweld of misleiding bij kijken, of er wordt misbruik gemaakt van iemands kwetsbare positie, zoals bij kinderen of bij mensen met een verstandelijke beperking’, legt Viergever uit. ‘Mensenhandel komt niet alleen voor in de seksindustrie, zoals veel mensen denken. Het komt ook voor in de landbouw, de bouw, bij huishoudelijk werk en in de criminaliteit. Ook zien we gedwongen bedelarij, orgaanhandel en gedwongen draagmoederschap.’

Beter beeld van slachtoffers

Mensenhandel is iets anders dan mensensmokkel, licht Viergever toe. ‘Dan betaal je iemand om jou ergens naartoe te brengen. Dat is geen uitbuiting onder dwang.’ Slachtoffers van mensenhandel zijn niet per definitie buitenlanders, vertelt Viergever. ‘Ongeveer een derde van de slachtoffers heeft de Nederlandse nationaliteit.’ Viergever raadt artsen aan om een paar verschillende casussen te lezen, bijvoorbeeld in het Jaarbeeld of op de website van CoMensha. ‘Dan krijg je een beter beeld van de slachtoffers en hun omstandigheden, waardoor je de signalen gemakkelijker oppikt. Heb je een vermoeden dat iemand het slachtoffer is van mensenhandel, dan kun je de stappen van de KNMG-meldcode kindermishandeling en huiselijk geweld doorlopen. Mensenhandel valt daaronder.’

Vraag ernaar

CoMensha werkt samen met mensen die vroeger slachtoffer zijn geweest van mensenhandel. Viergever: ‘Een voormalig loverboyslachtoffer vertelde dat ze vaak bij de huisarts kwam, met klachten waarvoor iedereen wel eens bij de huisarts komt. De huisarts vroeg nooit hoe ze aan die gekke blauwe plekken kwam of waarom ze ineens heel erg vermagerde. Als hij dat wel had gedaan, was ze misschien toch een keer gebroken en had ze alles verteld. Dan had het eerder kunnen eindigen.’

Het is dus echt belangrijk dát je ernaar vraagt, benadrukt Viergever. ‘Dat hoeft helemaal niet zo moeilijk te zijn. Als iemand met blauwe plekken bij je komt, dan kun je eens vragen hoe dat komt. Als iemand dan ontwijkend reageert, vraag er dan de volgende keer nog eens naar. Het zou mooi zijn als je een vervolgafspraak kunt maken, desnoods door een excuus daarvoor te verzinnen. Dat geeft jou ook de kans om in de tussentijd advies te vragen aan collega’s, Veilig Thuis – waar experts op het gebied van mensenhandel werken – of CoMensha.’

Lange adem

Zorg ervoor dat je iemand alleen te spreken krijgt, adviseert Viergever. ‘Als dokter heb je daarin een heel mooi voordeel; je kunt zeggen dat je even iets moet bespreken of onderzoeken wat privé is. Treedt de begeleider ook als vertaler op, regel dan een onafhankelijke vertaaldienst.’ Zo’n proces vergt wel een lange adem, waarschuwt Viergever. ‘Deze mensen zitten in een web van afhankelijkheid en dwang, die zullen niet gemakkelijk over hun situatie gaan vertellen. Mensenhandelaren zijn bovendien heel goed in het opwerpen van barrières om het slachtoffers zo moeilijk mogelijk te maken om eruit te stappen.’ Het belangrijkste wat je fout kunt doen, is niets doen, aldus Viergever. ‘Denk niet dat iemand anders het wel oppakt, of dat het niet bij jouw verantwoordelijkheden hoort. Je kunt echt het verschil maken. Het zijn vaak heel nare situaties waar mensen in zitten. Niets doen is dan het allerergste.’