Opiumsporen in de Symphonie Fantastique

Het voorschrijven van opioïde pijnstillers door artsen begint flink uit de hand te lopen. Dat is een verontrustend, maar geen nieuw verschijnsel. In de negentiende eeuw was het verslavende middel laudanum een panacee voor alle kwalen, van hoesten en diarree tot menstruatiepijn.

Volgens een Parijse farmacopee uit die tijd bestond laudanum uit opium, saffraan, kaneel, kruidnagel en sherry. Dat laatste ingrediënt is belangrijk, omdat Paracelsus in de zestiende eeuw al had ontdekt dat opium in alcohol veel beter oplost dan in water. Als jonge componist kreeg Hector Berlioz laudanum voorgeschreven vanwege onrust en slapeloosheid veroorzaakt door een hopeloze liefdesaffaire met de Ierse actrice Harriet Smithson, die hem aan de rand van de waanzin bracht. Om zijn gezonde verstand niet geheel te verliezen, begon Berlioz een vijfdelig, sterk autobiografisch getint werk te componeren: Episode uit het leven van een kunstenaar, dat we nu kennen als de Symphonie Fantastique. De première in 1830 was een regelrechte ramp, net zoals Berlioz’ uiteindelijke huwelijk met Smithson. Met de Symphonie Fantastique liep het beter af. Het werd een mijlpaal in de muziekgeschiedenis, niet alleen door de dramatiek die uit het werk spreekt en de grote indruk die het op de luisteraar achterlaat, maar zeker ook door alle muzikale vernieuwingen die Berlioz inbracht, zoals de grote en ongewone orkestbezetting, waaronder vier harpen en een klok, en een reeks nieuwe speelmanieren zoals strijken met de achterkant van de stok. Sterk vernieuwend was ook het gebruik van de ‘idee-fixe’, het laten terugkeren van een melodie die staat voor een bepaalde gedachte of een persoon, een aanpak die Wagner met zijn Leitmotiven later in zijn opera’s zou toepassen. Niet alleen de hopeloze liefdesaffaire met Harriet Smithson, ook het gebruik van laudanum heeft zijn sporen nagelaten in de Symphonie Fantastique. Aanvankelijk geeft opiumtinctuur lieflijke dromen, zoals in de delen ‘Rêveries - Passions’ en ‘Un bal’ mooi naar voren komt. Langer gebruik van laudanum induceert vaak ernstige nachtmerries. De heksensabbat in het laatste deel van de Symphonie Fantastique is de verklanking van zo’n helse nachtmerrie. Het zich herhalende ‘Dies irae’-thema kondigt daarin op ijzingwekkende manier de dag des oordeels aan, een lot waaraan ook Berlioz niet ontkwam.

Erik Fokke, huisarts en musicoloog

Noord Nederlands Orkest, vrijdag 15 maart 2019, TivoliVredenburg Utrecht

Philharmonie zuidnederland, vrijdag 5 april 2019, Theater aan het Vrijthof Maastricht

Philharmonie zuidnederland, zaterdag 6 april 2019, Muziekgebouw Eindhoven