Onzichtbaar leven. Antoni van Leeuwenhoek en de wondere wereld van de microbiologie

Antoni van Leeuwenhoek (1632-1723) – er is een ziekenhuis naar hem genoemd, en hij is de vader van de microbiologie genoemd. Onzichtbaar leven door Dirk van Delft is een soepel geschreven nieuwe biografie van een man over wiens persoonlijke leven we slecht geïnformeerd zijn. Over zijn wetenschappelijke werk weten we gelukkig des te meer. Hij ontdekte ‘kleine diertgens’ zoals bacteriën (zonder dat hij dat ooit heeft geweten), onderzocht bloed, sperma, insecten, ogen, plantenzaden, fluimen, vlooien, snot, oorsmeer, tandenschraapsel, maar ook de dode natuur: kristallen, lucht, kruit. Van Delft geeft dat werk de nodige historisch-wetenschappelijke context: een tijd waarin ‘natuurlijke historie’ meer in de belangstelling stond dan het soort harde natuurwetenschap zoals we die nu kennen.

Van Leeuwenhoek had diverse functies – de ‘wetenschap’ en het slijpen van lenzen en turen door zijn microscopen deed hij erbij: hij was onder meer kamerbewaarder in het Delftse stadhuis, wijnroeier en curator, en had een opleiding tot landmeter genoten.

Hij is een amateur genoemd, ook wel een dilettant, maar hij was toch vooral een autodidact. De wetenschappelijke methode – kennis opbouwen met een onbevangen, niet vooringenomen geest – die had hij zichzelf eigen gemaakt. Aan theorievorming deed hij niet. Op voorspraak van grootheden als anatoom Reinier de Graaf en diplomaat Constantijn Huygens correspondeerde Van Leeuwenhoek uitvoerig met de Britse Royal Society, zijn voornaamste uitlaatklep: en dat in een geheel eigen stijl. Vreemde talen sprak hij niet, zijn vaak kinderlijk enthousiaste zinnen meanderden over de pagina’s en hij noteerde onbekommerd wat hem inviel. Vijanden of critici had hij ook: microscopisten als Jan Swammerdam bijvoorbeeld of de minder bekende Nicolaas Hartsoeker.

Toch was zijn reputatie op den duur groot, niet alleen bij de geleerde heren in Engeland. Zo groot dat hij in zijn later leven – hij werd stokoud – nogal wat beroemdheden over de vloer kreeg, zoals de filosoof John Locke (niet onder de indruk van Van Leeuwenhoek) en tsaar Peter de Grote (zeer onder de indruk). Hoe hij zijn instrumenten en preparaten vervaardigde, heeft hij altijd voor zich gehouden. De beste microscopen kregen zijn bezoekers niet te zien.