Gustav Mahlers hartgeruis

Uitvoeringen door het Rotterdams Philharmonisch Orkest onder leiding van Lahav Shani, 30 en 31 mei in De Doelen. Inleiding door Mahler-kenner Eveline Nikkels.

In een van zijn Harvard-lezingen opperde dirigent Leonard Bernstein eind 1973 dat de trillende cellopassages in het openingsdeel van Mahlers Negende Symfonie de onregelmatige hartslag van de componist verbeelden. Cardioloog Ad Dunning twijfelde aan deze observatie en niet ten onrechte. De openingsmaten vertolken geen hartritmestoornis maar een hartgeruis. Eerst imiteren de celli en de hoorns de eerste en tweede harttoon, de strijkers daarna het geruis.

Mahler en zijn echtgenote Alma waren zich al geruime tijd pijnlijk bewust van het steeds luider wordende fluitende geluid, dat ook zonder stethoscoop duidelijk hoorbaar was. Het bleek te gaan om een mitralisklepinsufficiëntie, gevolg van een subacute bacteriële endocarditis. De Weense cardioloog Friedrich Kovacs schreef Mahler strikte rust voor en drong erop aan dat de componist een stappenteller zou gaan dragen om zijn lichamelijke inspanningen voortaan objectief te kunnen monitoren. Hoe anders was dat in 1896 toen Mahler aan zijn Derde Symfonie werkte en dagelijkse vanuit zijn ‘componeerhuisje’ probleemloos lange wandelingen in de natuur maakte. Al doende deed hij ook de nodige inspiratie op, getuige de oorspronkelijke titels van de eerste drie delen: ‘De zomer doet zijn intrede’, ‘Wat de bloemen in de wei me vertellen’, ‘Wat de dieren in het bos me vertellen’. In het vierde deel staat de mens centraal. In dit deel voegde hij aan de orkestbezetting een alt toe, die een tekst zingt uit Also sprach Zarathustra van Friedrich Nietzsche, een meditatie over het geheim van de wereld, haar verdriet en haar vreugde. Het verheven slotdeel, ‘Wat de liefde mij vertelt’, is extatisch en van grote schoonheid. Mahler 3 wordt minder vaak uitgevoerd, maar dat ligt niet aan haar kwaliteit, alleen aan haar lengte. Deze symfonie is één meeslepende lofzang op het leven en de liefde.