Denkdwang
1 reactie
Denkdwang. Hoe Ludwik Fleck de nazi’s misleidde, Pim van Gool, Boom, 272 blz., 29,90 euro.
bestellen
In Denkdwang reconstrueert neuroloog Pim van Gool het leven van de Oekraïens-Joodse arts en wetenschapsfilosoof Ludwik Fleck die met zijn denken grote invloed uitoefende op het baanbrekende werk The Structure of Scientific Revolutions van Thomas Kuhn zonder daarvoor van Kuhn de eer te krijgen.
De ondertitel slaat daarbij op het deel waarin wordt uiteengezet hoe Fleck en enkele anderen in Buchenwald kamparts Erwin Ding-Schuler lieten denken een vlektyfusvaccin te hebben ontwikkeld. Dat was ook zo, alleen werd dat vaccin niet aan de nazi’s doorgespeeld. Die kregen in plaats daarvan vaten vol nepvaccin. Dat dit bedrog lukte, bewees voor Fleck dat zijn toentertijd baanbrekende wetenschapsfilosofische inzichten klopten. Wetenschappers zien veelal wat zij willen zien, wat zij worden geacht te zien om voor vol te worden aangezien door de hen omringende wetenschappelijke wereld. ‘Denkdwang’ noemde Fleck dat. In dezen: de hem omringende – veelal van het bedrog onwetende – medewerkers dachten de vlektyfusbacil te zien (wat niet zo was) en dachten een werkend vaccin te hebben (ook niet, dat was ontwikkeld door Fleck en enkele van zijn naaste medewerkers) omdat zij hoopten dat dit zo was en omdat dat van hen – onder bedreiging van de dood – werd verwacht. Van Gool heeft een belangrijk boek geschreven; jammer is alleen dat de naziarts Ding clichématig als enigszins dom wordt omschreven (wat hij niet was). Bovendien leiden de uitgebreide uitweidingen over de Amsterdamse verzetsgroep van een van Flecks medewerkers – hoe interessant en welverdiend op zich ook – af van waar het in feite om draait: Fleck en diens postume herontdekking als belangrijk 20ste-eeuwse wetenschapsfilosoof.
Hoogleraar Neurologie, Amsterdam
In zijn recensie van ‘Denkdwang’ schrijft Leo van Bergen dat “de naziarts Ding clichématig als enigszins dom wordt omschreven (wat hij niet was)”. Let wel: hij beoordeelt daarmee niet mij als auteur van het boek, maar hij werpt Ludwik Fleck postuum e...en verwijt voor de voeten. De karakterisering van de SSer Ding als ‘domkop’ in het boek is namelijk ontleend aan een letterlijk citaat van Fleck.
Fleck kan zichzelf niet meer verdedigen tegen het verwijt van Van Bergen, daarom het volgende. De Joodse concentratiekampgevangene baseerde zijn oordeel op zijn ervaringen in Buchenwald. Als wetenschappelijk dwangarbeider werd Fleck geacht de SS-arts Erwin Ding de beginselen van bacteriologisch onderzoek bij te brengen. Een periode van 16 maanden lijkt mij voor een ervaren docent ruim voldoende om het begrip van een pupil te kunnen beoordelen. Ondanks herhaalde uitleg bleek Ding (onder andere) niet in staat om grampositieve van -negatieve bacteriën te onderscheiden. Ook had hij niet door dat er onder zijn ogen 600 liter nep-vaccin werd geproduceerd. Zo zijn er meer concrete observaties die Fleck brachten tot zijn negatieve kwalificatie, die werd onderschreven door enkele prominente medegevangenen.
Maar recensent Van Bergen weet het beter: Ding was helemaal “niet dom” en Fleck bedient zich van een “cliché”. Tachtig jaar later, niet gebaseerd op eigen waarnemingen, zonder overtuigende bron, is dat een gewaagde stellingname. Sterker nog: een dergelijke verdediging van een nazi-arts en desavouering van een concentratiekampgevangene is kwalijk en daarmee ongepast. Juist in de kolommen van Medisch Contact.