Tekenen van menselijkheid in de hel

De Wit-Russische auteur en onderzoeksjournalist Svetlana Alexijevitsj kreeg vorig jaar de Nobelprijs voor de Literatuur. Onlangs kwam haar De oorlog heeft geen vrouwengezicht in Nederlandse vertaling uit. Voor dat boek, geschreven in de jaren tachtig maar destijds politiek té gevoelig om integraal te worden gepubliceerd, sprak zij met honderden vrouwen die in de Tweede Wereldoorlog tegen de Duitsers streden. Onder hen ook veel meisjes, van 16 tot 18 jaar, die bewust kozen voor de strijd – uit haat tegen de vijand, patriottisme, wraak, uit naïviteit soms.

In haar beeldend, invoelend geschreven boek noteert Alexijevitsj de verhalen, herinneringen en emoties van vrouwen die de hel leerden kennen: als bakker, klerk, ingenieur, of – in de frontlinie – als soldaat, partizaan, arts, verpleegkundige. Geneeskundige zorg leveren was letterlijk een zaak van leven of dood. ‘Bij elkaar sleepte ik 481 gewonden onder de kogels vandaan’, vertelt een gewondenverzorgster; anderen vertellen over de dilemma’s waarvoor zij zich tijdens hun werk geplaatst zagen, of over het gruwelijke lot dat gevangengenomen hulpverleners te wachten stond. Een chirurg herinnert zich hoe zij dag en nacht patiënten met kogel- en granaatscherven stond te opereren, zonder afdoende verdoving. ’s Avonds zat zij onder het bloed, zwart, taai en ‘vermengd met alles wat er in een mens zit, urine, ontlasting...’.

Alexijevitsj laat óók zien hoe, ondanks alle ellende, de vrouwen hun menselijkheid behielden: de één plukt viooltjes om aan haar bajonet te binden, anderen dragen een gazen (dus wit) kraagje op een oude veldblouse of bewaren suiker om hun ponylok mee te verstevigen. Er zijn ook de gewone, kleine ergernissen: dat zij mannenonderbroeken moeten dragen, bijvoorbeeld, of veel te grote schoenen.

Wrang genoeg bracht het einde van de oorlog geen werkelijke bevrijding. Menig ‘frontmeisje’ werd in het burgerleven niet geaccepteerd, bleef ongetrouwd en kinderloos. Veel vrouwen kwamen er lichamelijk en psychisch nooit bovenop: ‘…ik kijk elke dag uit het raam naar zee, maar ik verkwijn van de pijn, heb nog steeds geen vrouwengezicht. Ik huil, kreun. Als ik aan vroeger denk.’ Joost Visser

Bestel direct via Bol.com: Hardcover, 29,90 euro / E-book, 19,99 euro