Zonder papieren, maar niet zonder rechten

Kwetsbare mensen

Het is een herkenbare casus voor Evert Bloemen, die als arts in de ggz jarenlang heeft gewerkt met vluchtelingen en ongedocumenteerden. Ook is hij adviseur en trainer bij Pharos, expertisecentrum in gezondheids­verschillen. ‘Voor een deel gaat het om uit­geprocedeerde asielzoekers, maar denk ook aan migranten die nooit asiel of een andere vergunning tot verblijf hebben aangevraagd. De meeste migranten zonder papieren komen uit niet-oorlogsgebieden zoals Ghana en Nigeria of uit Turkije en Marokko en wonen in bij familie in Nederland. Het zijn vaak kwetsbare mensen, die gemakkelijk slachtoffer worden van seksuele uitbuiting of werk in onveilige omstandigheden. Iedereen die coschappen loopt bij een huisartsenpraktijk in een grote stad of op de poli gynaecologie of de SEH van het ziekenhuis, heeft dus een reële kans om een ongedocumenteerde patiënt te treffen.’

Als arts bepaal jij wat medisch noodzakelijke zorg is

Dan is het van belang om te weten hoe je moet handelen. ‘In wezen is dat niet anders dan hoe je een patiënt mét papieren zou behandelen’, zegt Bloemen. ‘Wel zijn er specifieke elementen waar je aandacht voor moet hebben.’ Een van de belangrijkste is dat migranten zonder papieren vaak hun bezoek aan de huisarts of het ziekenhuis al lange tijd hebben uitgesteld. Dat heeft meerdere oorzaken, vertelt Alicia Dibbets van de Johannes Wier Stichting, een onafhankelijke mensenrechtenorganisatie van en voor medische professionals. ‘Ongedocumenteerden kennen de weg naar de zorg vaak niet, zij spreken de taal niet of nauwelijks, of ze zijn analfabeet. Ook zijn schaamte over hun positie, het gevoel toch al machteloos te zijn en de ongerustheid om elk moment te kunnen worden ontdekt, redenen om niet naar de dokter te gaan.’

Onterechte angst

Maar de hoogste drempels vormen de angst om persoonlijke informatie te delen en de vrees voor de hoge kosten. Terwijl beide angsten onterecht en onnodig zijn. Bloemen: ‘Investeer daarom in het eerste consult. Stel de patiënt gerust, toon begrip voor diens situatie en neem de tijd om vertrouwen te winnen. Leg uit dat je een beroepsgeheim hebt en dat alles binnenskamers blijft, ook het bezoek zelf.’

Ook de angst voor de kosten – zowel bij patiënt als zorgverlener – is ongegrond. Dibbets: ‘Mensen die illegaal in Nederland verblijven, kunnen geen zorgverzekering afsluiten. Om het recht op medisch noodzakelijke zorg te waarborgen, bestaat daarom een financieringsregeling van Zorg­instituut Nederland. Huisartsen kunnen hier een beroep op doen en zo de kosten grotendeels declareren.’ Bloemen vult aan: ‘Verder zijn in elke regio gecontracteerde ziekenhuizen waar de zorg aan ongedocumenteerden wordt vergoed. En in vrijwel elke stad is ook een apotheek die afspraken heeft met Zorg­instituut Nederland om de verstrekte medicijnen te vergoeden. De adressen zijn te vinden op de website van Zorginstituut Nederland.’

Doorpakken

Op de vraag wat precies onder ‘medisch noodzakelijke’ zorg moet worden verstaan, is het antwoord van Bloemen en Dibbets helder: ‘Als arts bepaal jíj wat nodig is. Handel dus altijd volgens de professionele standaard, zonder onderscheid des persoons. Sterker nog: juist omdat er meestal een patient delay is en de klachten en symptomen ernstiger kunnen zijn, of het nu om een longontsteking, een huidaandoening of psychische klachten gaat, telt het dat je durft door te pakken en de behandeling niet nog meer vertraging oploopt.’

Tot slot raadt Bloemen aan om de sociaal-maatschappelijke positie van de ongedocumenteerde patiënt goed in beeld te krijgen. ‘Vraag in het gesprek goed uit in wat voor situatie iemand verkeert, want die verschilt vaak wezenlijk van iemand die wel papieren heeft. Ongedocumenteerden krijgen geen financiële of maatschappelijke steun. Dat heeft invloed op hun gezondheid en mogelijkheden, maar ook op de zorg. Stel daarom feitelijke en neutrale vragen: waar woon je, heb je een vaste slaapplek, eet je regelmatig? Je zou de eerste arts niet zijn die medicatie voorschrijft die bij de maaltijd moet worden ingenomen aan iemand die regelmatig een maaltijd en daarom ook medicatie overslaat.’