Nieuws
bezetting

Speurwerk brengt nieuwe feiten over artsenverzet aan het licht

Veel nieuwe namen van artsen uit Kamp Amersfoort boven water

Plaats een reactie
Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid/ANP
Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid/ANP

Een publicatie van herinneringscentrum Kamp Amersfoort brengt nieuwe gegevens en levendige anekdotes over de werkwijze van artsenverzetsorganisatie het Medisch Contact.

Niet minder dan 211 namen van gevangen­genomen artsen en vijf niet eerder ontdekte ‘estafette­berichten’, waarmee leden van de artsenverzetsorganisatie het Medisch Contact onderling communiceerden. Deze nieuwe bevindingen staan onder meer in Het artsenverzet en Kamp Amersfoort, deel twee in een reeks van uitgaven door herinnerings­centrum Kamp Amersfoort. De publicatie is het resultaat van onderzoek van Cees Rodenburg, gepensioneerd internist-oncoloog en vrijwilliger/gids bij Kamp Amersfoort, samen met historicus Floris van Dijk, verbonden aan het herinneringscentrum.

Kamp Amersfoort was een doorvoerkamp; gevangenen bleven er dikwijls slechts enkele weken tot maanden. Dat, en vooral het feit dat de administratie kort voor de bevrijding is vernietigd, verklaart waarom onduidelijkheid bestaat over wie er hebben gezeten.

Het initiatief voor het onderzoek werd bijna twee jaar geleden genomen door een tweede arts en vrijwilliger Pieter van Amerongen, voormalig radioloog en vliegerarts, vertellen de auteurs in een toelichting. Van Amerongen overleed onverwacht in de zomer van 2021. Van Dijk: ‘Pieter merkte op dat er veel artsen uit het artsenverzet in het kamp hadden gezeten. Hij had de ambitie om daar in te duiken en er bekendheid aan te geven.’

Kamp Amersfoort telde tijdens de bezetting ten minste 48 duizend gevangenen, onder wie ruim driehonderd artsen. Dat nu uiteindelijk 211 artsennamen boven water zijn – bij aanvang van hun project bleef de teller steken op zo’n 130 – noemt Rodenburg de voornaamste bevinding. Daartoe heeft het duo speur- en spitwerk verricht in allerlei archieven, dagboeken en andere documenten. ‘En op de tweede plaats komen voor mij de belevenissen van de artsen, zoals die naar voren komen uit egodocumenten, waarvan sommige nog niet bekend waren. De ervaringen van de eerste elf artsen in 1942 (zie kader) zijn beduidend anders; ze hadden het relatief nog goed. Zo mochten ze niet geslagen worden, waren ze werkzaam als ziekenverzorger en waren niet in een commando ingedeeld. Daarentegen waren de artsen uit 1943 ingedeeld bij “het gewone volk”. Voor mij was dat een interessante eyeopener.’

Tentoonstelling

In de zomer van 2022 zal een wisseltentoonstelling in Kamp Amersfoort worden gewijd aan het artsenverzet tijdens de Tweede Wereldoorlog. Die zal bestaan uit zes portretten van artsen die in het kamp zaten. Twee nazikampartsen en vier artsen die vanwege hun verzetsactiviteiten voor het Medisch Contact waren opgepakt. Van Dijk: ‘We weten dat zij elkaar hier tegen zijn gekomen, er hebben ook discussies plaatsgehad tussen de gevangen dokters en hun vakbroeders aan de andere kant. In de tentoonstelling belichten we medisch-
ethische dilemma’s en slaan we een brug naar het heden.’

Helden

De leden van het Medisch Contact communiceerden met behulp van estafetteberichten, die na lezing vernietigd dienden te worden. Dat verklaart waarom er maar weinig van deze berichten bekend zijn. Het waren er 37, en daar zijn er nu 5 bijgekomen, via archiefonderzoek. Hoe? Floris van Dijk: ‘Met estafetteberichten kregen artsen in het land instructies en waarschuwingen. Je kunt je voorstellen dat er niet met koeienletters boven stond “Estafettebericht”. Maar in de archieven vonden wij deze berichten, overduidelijk gericht aan de achterban. Op basis van de inhoud kunnen we veilig vaststellen dat het estafetteberichten zijn.’

De documenten leverden naast deze feiten ook sprekende anekdotes op over de gang van zaken binnen het artsenverzet. ‘Wat ik leuk vond om te lezen zijn de details over hoe zij te werk gingen’, zegt Rodenburg. ‘Zo’n Brutel de la Rivière, een van de oprichters, fietste vanuit zijn woonplaats Deventer naar Leeuwarden en Groningen. Je leest dat hij zeiknat aankomt bij internist Engelkens waar hij logeert. Later fietst hij naar Amsterdam om een vergadering bij te wonen en logeert onderweg bij oogarts Dubois in Apeldoorn. Wat een man, 45 jaar, die op de fiets door Nederland trekt, zo dedicated – toegewijd. Dat is in deze tijd toch helemaal niet voor te stellen. En niet alleen hij, ook de anderen, Roorda, Heringa, het is geweldig om te lezen hoe ze tegen alle weerstand in het Medisch Contact hebben opgebouwd en tot een succes hebben gemaakt. Wat een helden.’

‘Nog één anekdote dan, die ook in de publicatie staat’, zegt Rodenburg. ‘Er is in Groningen een vergadering bij de eerder genoemde Engelkens gepland. “Kom maar niet met de auto”, laat die weten, “want dat valt zo op”. En dan staat er heel fijntjes dat er de volgende dag dertig fietsen tegen het hek van Engelkens stonden.’ Van Dijk: ‘Alsof dat niet opvalt!’ Rodenburg: ‘Dan moet je gewoon lachen.’

‘Bijzonder, vind ik, is de combinatie van informaliteit en toch strakke organisatie’

Bevoorrecht

Historicus Van Dijk merkt op dat de artsen zowel een openlijke manier van verzet hadden, zoals het indienen van hun protestbrief tegen deelname aan de Artsenkamer, en tegelijk een heimelijke. ‘Wat me trof in het algemeen gaandeweg het onderzoek, is dat het artsenverzet in Nederland tamelijk ondergewaardeerd is. Jarenlang kon het Medisch Contact succesvol én geweldloos weerstand bieden tegen de bezetter, en met steun van het overgrote deel van de beroepsgroep. Bijzonder, vind ik, is de combinatie van informaliteit en toch strakke organisatie. Daarin zit toch de kracht.’ Dankzij die informaliteit, wisten de leden ook precies wie ze wel en niet konden vertrouwen. ‘We zijn ook lijstjes tegengekomen van artsen die ze niet direct vertrouwden.’

Het Medisch Contact bleef bestaan tot het einde van de oorlog. Hoe kon dat? ‘De nazi’s, bevreesd voor infecties, wilden de dokters te vriend houden in oorlogstijd. Op deze afhankelijkheid is door artsen slim ingespeeld’, zegt Van Dijk. ‘Daarbij komt dat artsen toen, meer dan nu, mensen van aanzien waren, vult Rodenburg aan. ‘Ze waren bevoorrecht, hadden vaak gemotoriseerd vervoer, hoefden zich niet aan de spertijd te houden. Wat dat betreft zaten ze in een gunstige uitgangspositie, en van die voorsprong hebben de leden ontzettend knap gebruikgemaakt.’

Nader onderzoek

Overigens is ‘huisarts Dietz’ mogelijk de 212de artsennaam die onderzoekers boven tafel hebben gekregen. Alleen: de naam Dietz kwam de onderzoekers toevallig ter ore ná publicatie van Het artsenverzet en Kamp Amersfoort. Dietz is nog niet officieel nagetrokken – dus de teller blijft voorlopig op 211.

Historicus Van Dijk en arts-vrijwilliger Rodenburg zijn ervan overtuigd dat er meer namen te vinden zijn. Rodenburg: ‘Reken maar na. We weten dat er 360 artsen zijn opgepakt na de bordjesactie (dokters plakten massaal het woord ‘arts’ op hun naambord af, als verzetsdaad tegen het verplichte lidmaatschap van de nationaal­socialistische Artsenkamer, red.). Zij zijn naar Kamp Amersfoort afgevoerd. Ter plaatse hebben 55 artsen spijt betuigd, die zijn vrijgelaten. Het Medisch Contact vond hen verraders. Van ongeveer twintig mensen weten we dat ze elders zijn ondergebracht, onder wie vrouwelijke artsen.’ Van Dijk: ‘Het is hoog tijd dat er eens een dissertatie over het artsenverzet wordt gemaakt. We hopen dat we met deze uitgave een verdiepingsslag hebben gegeven aan wat er al bekend was, onder meer dankzij medisch historicus Mart van Lieburg. We hebben de verbinding van de artsen met Kamp Amersfoort willen duidelijk maken, daar was nog niet op deze manier aandacht aan besteed. Maar er is nog voldoende materiaal dat nader onderzoek verdient.’ 

Het artsenverzet en Kamp Amersfoort, F. van Dijk, C. Rodenburg, P. van Amerongen, Uitgeverij BLKVLD Zandvoort (2021), 128 blz, 14,95 euro.

Verkrijgbaar via kampamersfoort.nl/winkel of de betere boekhandel.

lees ook
boek
  • Marieke van Twillert

    Marieke van Twillert werkt als journalist voor Medisch Contact. Arbeidsmarkt, levenseinde en e-health hebben haar speciale aandacht.  

Op dit artikel reageren inloggen
Reacties
  • Er zijn nog geen reacties
 

Cookies op Medisch Contact

Medisch Contact vraagt u om cookies te accepteren voor optimale werking van de site, kwaliteitsverbetering door geanonimiseerde analyse van het gebruik van de site en het tonen van relevante advertenties, video’s en andere multimediale inhoud. Meer informatie vindt u in onze privacy- en cookieverklaring.