‘Pas taalgebruik aan: begin vanaf het niveau van een 12-jarige’

Wat is laaggeletterdheid?

Ellen-Joan: ‘Het gaat om mensen die moeite hebben met schrijven, rekenen, of digitale vaardigheden. Denk bij dat laatste aan de coronapandemie: als je je smartphone niet kunt bedienen en met de QR-code-app in de knel komt, dan heb je een gebrek aan digitale vaardigheid. Dat zijn zeker niet alleen mensen met een migratieachtergrond. Laaggeletterdheid zie je ook bij mensen die vroeger wel naar school zijn gegaan maar deze vaardig­heden daarna zijn verleerd, bijvoorbeeld omdat zij een beroep hebben waarbij ze hun taalvaardigheden nauwelijks gebruiken.’

Waarom is laaggeletterdheid een gezondheidsprobleem?

Gerda: ‘Geletterd zijn is een gezondheidsvaardigheid. Het is een complexe zaak. Je kunt wel lezen, maar begrijp je ook wat je leest en kun je je verdiepen? Als je digitaal vaardig bent heb je het vertrouwen dat je op internet informatie kan opzoeken. Mensen die laaggeletterd zijn kunnen dat niet. Zij zijn minder zelfredzaam en beschikken dus over minder informatie over wat gezond is. In de supermarkt denkt iemand bijvoorbeeld iets gezonds te kopen, maar dan blijkt er veel suiker in te zitten. Vertrouwen in de huisarts is dan makkelijker dan het zelf uitzoeken. De huisarts schrijft bepaalde dingen voor, geeft leefregels en uitleg. Maar als je laag­geletterd bent weet je het soms daarna niet meer, dus dan moet je vaker bij de huisarts langskomen.’

Als arts hebben we soms snel een oordeel klaar: ‘deze patiënt begrijpt het gewoon niet’, of ‘er is sprake van een lage intelligentie’. Kunnen jullie iets vertellen over het verschil tussen laaggeletterdheid en het vermogen om dingen te begrijpen?

Ellen-Joan: ‘Ik zou die verbinding tussen laaggeletterdheid en verminderde intelligentie zeker niet maken. Het lijkt een beetje op armoede. Kinderen die in armoede opgroeien, daarvan weten we dat ze eerder doodgaan en vele jaren minder in goede gezondheid leven. Zulke gezondheidsverschillen werken een leven lang door. Als je dat kunt ombuigen, kunnen ook uit die kinderen ministers of dokters rollen. Dat is waar wij ons als jeugdgezondheidszorg op richten: die kinderen een kans geven.’

Jullie noemden het van belang om laag­geletterd­heid al vanaf jonge leeftijd aan te pakken. Op welke manier is de Nederlandse jeugdgezondheidszorg hiermee bezig?

Gerda: ‘Aan ouders van pasgeborenen geven wij adviezen mee over het communiceren met de baby. Daarnaast bieden wij vanaf jaar twee een programma aan waarbij kinderen [met risico op een taalachterstand, red.] vier dagdelen naar de peuterspeelzaal gaan, in plaats van twee. Ze leren Nederlands spreken, zich verder ontwikkelen, samen spelen. We moeten dit aan ouders uitleggen en ­motiveren ze om hiervan gebruik te maken.

‘Mensen zijn zeker leerbaar, ook als ze 80 zijn’

Als jij als kind niet in een taalrijke omgeving opgroeit en naar de basisschool gaat zonder een basistaalniveau van ongeveer duizend à twaalfhonderd woorden, dan begrijp je de juf niet en kun je je emoties niet uitdrukken in taal. Dat beïnvloedt dus ook hoe anderen naar je ­kijken. Het verschil neemt met het ouder worden alleen maar toe, dat is niet meer in te halen. Hoe vroeger je kinderen een flinke woordenschat aanreikt, hoe meer effect dat sorteert op de lange termijn. Maar ook voor volwassenen zijn er trajecten, bijvoorbeeld via Stichting Lezen en Schrijven. Met het oog op digitale vaardigheden worden in de meeste bibliotheken cursussen gegeven om basisvaardigheden te verkrijgen. Mensen zijn zeker leerbaar, ook als ze 80 zijn.’

In een behandelrelatie wil je graag een goede band opbouwen met de patiënt en deze niet beledigen. Hoe maak je laaggeletterdheid laagdrempelig bespreekbaar, zonder iemand voor het hoofd te stoten?

Ellen-Joan: ‘Ouders weten vaak niet dat een ­taalrijke omgeving aanbieden aan je kind heel belangrijk is voor de gezondheid van je kind. Juist andere culturen vinden gezondheid heel erg belangrijk. Maar toch betekent dat niet altijd dat er volwaardig met een kind wordt gepraat. Denk aan het verwoorden van wat je doet of wat er gebeurt en het bieden van spreekkansen door open vragen te stellen. Je moet die ouders bekrachtigen om hun kinderen kansen te geven door een taalrijke omgeving aan te bieden. Ook voor volwassenen geldt dat stimulatie nodig kan zijn. Als je twijfelt of iemand iets wel goed kan lezen, bijvoorbeeld als diegene geen e-mailadres heeft, of een ‘zere hand’ waardoor deze niet kan schrijven, dan moet je je realiseren dat er veel schaamte is. Het is belangrijk om dit te benaderen met enige zorgvuldigheid en respect. Zeg: “Hé, dit zijn geen gemakkelijke teksten hè. De meeste mensen vinden het niet zo makkelijk dit te begrijpen. Hoe is dit voor u?” Sowieso moet je bij een kwetsbare patiënt aan bed je taalgebruik aanpassen. Begin vanaf het niveau van een 12-jarige. Je kunt altijd nog omhoog qua niveau. Bouw checks in, gebruik al je zintuigen.’

‘Je moet je realiseren dat er veel schaamte is’

Wat kun je als geneeskundestudent of arts in de spreekkamer met dit probleem?

Ellen-Joan: ‘Signaleer laaggeletterdheid door goed op de patiënt te letten en pas manieren toe om het bespreekbaar te maken. Je kunt altijd humor gebruiken: “Collega’s klagen dat ik ingewikkeld praat, vindt u het wel duidelijk zo?” Je kunt benoemen dat veel mensen het lastig vinden. Nodig mensen ook uit om iemand mee te nemen. Je kunt natuurlijk vragen: “Kan ik u ergens bij helpen?” En jullie als geneeskundestudenten kunnen ouders stimuleren om hun kind voor te lezen. Maak dan een koppeling met gezondheid: “Voorlezen aan je kind helpt de gezondheid van je kind.” Dat blijft hangen. Onderschat nooit de invloed die je op iemands leven kunt hebben. We moeten onze oogkleppen afzetten: als arts moet je meer willen doen dan alleen maar recepten uitschrijven. Je moet een bredere blik hebben om te snappen wat er ­allemaal meespeelt.’

Is er nog iets wat jullie aan geneeskunde­studenten of jonge artsen willen meegeven?

Gerda: ‘Probeer het te signaleren als iemand wazig kijkt. Stel een vraag, vraag door en ga na of het duidelijk is. Ga in alle gevallen “naast” de patiënt staan en probeer deze mee te nemen. Let op je houding, let op je mimiek: het is de toon die de muziek maakt. Mensen vertellen je veel, als je het op de juiste manier vraagt. Durf nieuwsgierig te zijn. Mensen zitten niet voor niks bij je, dus stel je vragen. Dat kan een eerste keer best lastig zijn, maar dat wordt steeds ­makkelijker.’