‘En niet alleen was hij kamparts …’

Oud-huisarts Adriaan van Es en oud-journalist Arjeh Kalmann schreven een biografie over Van Nieuwenhuysen. Cruciale medewerking kregen ze van diens kleinzoon, psychiater Nicolaas-John van Nieuwenhuysen, die in de VS woont. Het werd een gezamenlijk, vier jaar durend project, waarbij de kleinzoon volledig toegang gaf tot een koffer met daarin het familiearchief.

De biograaf en oud-huisarts, en de kleinzoon vertellen over deze zwarte bladzijde. Nicolaas-John (1968) wist, voordat de koffer openging, ‘niet veel’ over zijn grootvaders duistere verleden, ‘alleen de hoofdlijnen’. Zijn vader Maurits, ook psychiater, zweeg voornamelijk over de oorlog, ‘niet ongewoon voor die generatie’.

Die hoofdlijnen waren: zijn opa was een heel bekwaam chirurg met een goede reputatie, die van september 1941 tot maart 1942 kamparts was in Kamp Amersfoort. Daarna trok hij naar het oostfront, hij ging werken bij de Neder­landsche Ambulance, een veldhospitaal dat het Duitse leger bijstond. Zijn gezin zag hem alleen met kerst. Eind 1944 nam hij zijn vrouw en drie zoons mee naar Duitsland om tegen het einde van de oorlog na omzwervingen terug te keren. Bijna onmiddellijk werden ze allemaal opgesloten – echtgenote en zoons nota bene in Kamp Amersfoort.

Zachte handen

Van Es (1948) had 35 jaar een huisartsenpraktijk in Amersfoort. Hij kende de verhalen over de ‘foute chirurg’ uit De Lichtenberg (nu: Meander), waar hij mede was opgeleid. ‘Maar niemand in het ziekenhuis wilde ervan weten. Die zwarte bladzijde slaan we maar over – dat was de houding.’ Ook kende hij een anekdote van zijn tante wier gebroken enkel in 1935 door Van Nieuwenhuysen was behandeld. ‘Ze kon er niet over uit dat iemand met zúlke zachte handen zo ongelofelijk verkeerd kon worden in de oorlog.’

Waar kwamen ze achter toen ze de koffer openden? Dat was schrikken, zegt de kleinzoon, ‘want ik wist niet alle details. Niet alleen had mijn grootvader in Kamp Amersfoort de gevangenen medische zorg onthouden, hij had ze zelfs mishandeld. En niet alleen was hij kamparts, hij was NSB’er, de Nederlandsche Ambulance viel onder de Waffen-SS, daarmee was hij in dienst van de SS, mijn grootmoeder zat ook bij de NSB, ze zijn na de oorlog allemaal bestempeld als landverraders.’

Aan de hand van documenten, met soms nieuwe informatie, volgen de auteurs het pad van Van Nieuwenhuysen en de keuzes die hij maakte. Als kamparts liet hij onder meer de hoofden amputeren van twee overleden Sovjet­gevangenen en prepareren om de schedels in zijn werkkamer te zetten. Van Es: ‘Dit waren krijgsgevangenen die een fatsoenlijke woonplek, volwaardige voeding en medische verzorging verdienden. Het is lijkschennis en een enorme schending van de Geneefse Conventies.’ Het is maar één voorbeeld van zijn gedrag in het ‘hongerkamp’ waar de voeding en medische zorg zo slecht waren dat zelfs Duitse autoriteiten deze slechter vonden dan in andere concentratiekampen, zegt Van Es. ‘En daar was Van Nieuwenhuysen debet aan’.

‘Je moet het verleden niet verstoppen’

Grijstinten

Het is een pijnlijk hoofdstuk van onze familiegeschiedenis, stelt Nicolaas-John vast, die het niettemin belangrijk noemt dat het nu in de openbaarheid is. ‘Je moet het verleden niet verstoppen, dat is niet gezond.’ Hij begrijpt zijn opa nu ‘beter’ dan vier jaar geleden, ‘al keur ik het uiteraard niet goed’, benadrukt hij. ‘Artsen die hem goed kenden, benoemen tijdens zijn proces bepaalde karaktertrekken. Daaruit blijkt een zekere zelfingenomenheid, hardheid. Veel gevangenen beschouwde hij als simulanten, hij had weinig empathie met wat ze meemaakten.

‘De zoektocht was deels een bevestiging van wat bekend was, deels was het erger’, zegt Van Es: ‘Als je je in zo iemand verdiept, dan zoek je ook naar de andere kant. Heeft hij ergens wel iets goeds gedaan, heeft hij berouw betoond?’ Wat dat eerste betreft: ja, hij bleek ook ‘normaal’ patiënten te hebben behandeld. Maar overall, zegt Van Es, ‘vind ik het moeilijk om grijstinten te zien.’

Van Nieuwenhuysen toont zich na de oorlog weinig schuldbewust, hij heeft geen excuses aangeboden. Wel erkent hij tijdens zijn proces dat hij het allemaal ‘niet zuiver’ heeft gezien. Zijn tijd bij de Nederlandsche Ambulance noemde hij later tegen zijn zoon Maurits een ‘lichtpunt’ in zijn leven. ‘Het oostfront bood hem de gelegenheid om uit Kamp Amersfoort weg te komen, en om weer als chirurg aan de slag te kunnen’, zegt kleinzoon Nicolaas-John. ‘Tachtig jaar later is het makkelijk er een oordeel over te hebben, ik probeer me daarvan te weerhouden omdat je niet weet hoe het destijds was. Hij kon als chirurg enorm opgaan in zijn werk. Eerder, tijdens de Eerste Wereldoorlog, had hij achter het front gewerkt en veel ervaring opgedaan met oorlogschirurgie, wat je nu traumachirurgie zou noemen.’

Alles overziend, noemt hij zijn grootvader ‘een heel gecompliceerde persoon, in een gecompliceerde situatie. Naar mijn mening kan ieder persoon onder bepaalde omstandigheden slechte dingen doen.’ Als psychiater voegt hij toe dat ‘bepaalde karaktertrekken de kans daarop vergroten, en dat zie je duidelijk bij hem.’ In het slotstuk van het boek gaat hij daar verder op in. ‘Je kunt geen diagnose stellen bij iemand die niet je patiënt is’, stelt hij, ‘maar ik vermoed zeker dat er narcistische trekken in zijn karakter zaten.’

Reflectie

Nu het verhaal openbaar is, hoopt Van Nieuwenhuysen dat het uitnodigt tot reflectie. ‘Voor mij is het belangrijkste dat we gaan nadenken over onze eigen normen en waarden. Wat is belangrijk in het leven, hoe pas je het toe in je dagelijks werk, hoe zorg je dat deze niet aangetast of overschreden worden?’ Hijzelf is ‘nog beter’ gaan opletten hoe hij zich opstelt tegenover zijn patiënten. ‘Behandel ik ze met voldoende respect en zorg?’ Hij werkt in een veteranenziekenhuis in de VS en één dag per week in een gevangenis. ‘Deze gedetineerden worden als een nummer beschouwd, ze worden inmates genoemd. Ik zeg expres patiënten, ik wil ze als mens blijven zien.’

Van Es hoopt dat het boek ‘bijdraagt aan de noodzaak om ook stil te staan bij de zwarte bladzijden in onze geschiedenis. Het hoort bij de geschiedenis van medisch Nederland en bij de geschiedenis van Amersfoort. Deze man was, of is, één van ons, om het maar eens plat uit te drukken. En daar moeten we ons toe verhouden. Dus: in Amersfoort waren niet alleen verzetsmensen, er was ook veel collaboratie. Dat aspect zit nauwelijks in het collectieve geheugen en dat hoort er wel in thuis. Kijken we naar medisch Nederland, dan geldt er iets soortgelijks. Iedereen weet van de heroïek van het Medisch Contact en van het artsenverzet, terecht – want het was een heel bijzondere vorm van verzet. Maar dit verhaal van Van Nieuwenhuysen hoort er ook bij.’ 

dossier

Artsen in de Tweede Wereldoorlog

Lees en bekijk wat artsen meemaakten tijdens de Tweede Wereldoorlog.