Eenzaam en (niet) alleen

De coronamaatregelen versterken eenzaamheidgevoelens. Onder volwassen Nederlanders was de emotionele eenzaamheid in de zomer van 2020 toegenomen ten opzichte van vóór de corona-uitbraak (van 18% naar 25%). En bij eenzame personen kwamen meer angst- en depressieve symptomen voor (van 18% in november 2019 naar 26% in juni 2020). Gezien deze tendenzen en de vele media-aandacht, zoals de coronapersconferentie van 14 januari jl., leek het ons interessant om eens iets dieper te duiken in de (filosofische) achtergrond van eenzaamheid en de gezondheidsgevolgen daarvan.

Eenzaamheid

Eenzaamheid is iets dat ons allen vergezelt. Het is onontkoombaar omdat een deel van ons wezen nooit te uiten zal zijn. Het heeft daardoor iets intiems. De Engelse taal kent drie woorden voor eenzaamheid, ieder met z’n eigen nuances.

Aloneness beschrijft een toestand van fysieke en sociale eenzaamheid, het is het niet-hebben van relaties met de ander, zonder daarbij het psychologische aspect mee te nemen.

Loneliness geeft juist wel het psychologische aspect weer; loneliness duidt op het lijden door het gevoel van alleen-zijn, het is een gevoel van leegte en gebrek.

Solitude drukt daarentegen een gevoel van volledigheid uit, een psychologische en spirituele voldoening, die bepaalde momenten van eenzaamheid kenmerken.

Ieder van ons heeft eenzaamheid nodig; niet alleen als time-out in het wervelende leven, maar ook als mogelijkheid om te leren wie we zijn. Vanuit eenzaamheid kunnen we ons bewust worden van onze innerlijke werkelijkheid, van het eigen ‘ik’. Eenzaamheid maakt de ontplooiing van het ‘ik’ en de ontwikkeling van de identiteit mogelijk. De mens is sociaal, maar ook een individu; we hebben behoefte aan anderen, maar ook aan het alleen zijn. Eenzaamheid en gezelligheid zijn niet twee tegenover elkaar staande werkelijkheden, maar ze zijn complementair.

Alleen-zijn wordt in onze maatschappij niet gezien als een keuze, maar als een moment van leegte. We ervaren alleen-zijn als een gevoel van afwijzing, van niet behoren tot. In dit artikel hebben we het over de eenzaamheid waarbij iemand lijdt onder het gevoel van alleen-zijn, dus het Engelse loneliness. Deze vorm van eenzaamheid ontstaat door het missen van betekenisvolle relaties. De relaties van een individu kunnen als onvoldoende worden ervaren doordat het aantal als onvoldoende wordt beleefd of door gebrek aan diepgang van de relaties. Het gaat daarbij om het verschil tussen de relaties die je wenst en de relaties die je werkelijk hebt. Je kunt nog zoveel vrienden en intimi hebben, als je verwachtingen onrealistisch zijn, voel je je alleen.

Eenzaamheid in Nederland

In Nederland ervaart 47 procent van de volwassenen eenzaamheid, aldus CBS-cijfers.¹ Deze eenzaamheid komt vooral voor bij ouderen van 85+, laagopgeleiden, en weduwen en weduwnaars. Toch doen Nederlandse ouderen het relatief goed ten opzichte van ouderen in andere Europese landen. Alleen Zwitserse en Deense ouderen ervaren nog minder eenzaamheid. De CBS-cijfers laten ook zien dat mannen zich vaker eenzaam voelen dan vrouwen en dat thuiswonende jongeren zich vaker eenzaam voelen dan in eerdere rapporten van 2016 en 2012.

Bovendien zien we ook onder studerende jongeren in Nederland een toename van eenzaamheid. Deze tendens bestaat al langer, maar werd de afgelopen twee jaar versneld door de coronapandemie en daaruit voortvloeiende beperkingen. Uit het onderzoek van ‘Lieve Mark’ (een groep studenten uit Leiden, Utrecht en Delft in samenwerking met het Interstedelijk Studenten Overleg) bleek dat tijdens de lockdown 31 procent van de studenten en tijdens de tweede golf 32 procent van hen het leven een 4 of lager gaven. Dit is vooral opvallend omdat tijdens de versoepelingen van de zomer van 2020 slechts 2 procent (!) van de studenten een 4 of lager gaf. Bovendien gaf één op de drie studenten aan zich eenzaam te voelen. Opvallend was dat dit gold voor zowel alleenwonende studenten als voor studenten met één of meer huisgenoten.²

Relatie met gezondheid

Eenzaamheid kan tot ziekte leiden. Leigh-Hunt et al. laten zien dat er een significante associatie is tussen enerzijds sociale isolatie, eenzaamheid en grootte van iemands sociale netwerk, en anderzijds sterfte door alle oorzaken.³ Zij toonden tevens aan dat eenzaamheid geassocieerd is met verhoogd tabaksgebruik, hypertensie en een verhoogd risico op hart- en vaatziekten. Ze onderzochten ook de effecten van eenzaamheid op mentale gezondheid. Op langere termijn leidt eenzaamheid tot mentale problemen, zoals depressie, angst en toegenomen stress; mentale problemen leiden op hun beurt ook weer tot eenzaamheid en kunnen een drempel vormen om om hulp te vragen. Uit de studie van Leigh-Hunt et al. bleek dat de kwaliteit van sociale relaties belangrijker is dan de kwantiteit. Het maakt dus niet uit hoeveel vrienden je hebt, zolang de diepgang voor jou voldoende is.

Sommige periodes in het leven worden gemarkeerd door lijden en kwetsbaarheid. We zijn dan gevoeliger voor eenzaamheid. Ziekte of rouw zijn situaties waarin de behoefte aan affectieve contact groot is. De zieke bevindt zich in een bijzondere vorm van eenzaamheid; zijn dierbaren kunnen wel met hem lijden, maar niet voor hem. Ze kunnen niet zoals hij de ziekte ondergaan.

Initiatieven tegen eenzaamheid

De feestdagen in december zitten er inmiddels op, maar de lange winterdagen en het verminderde contact door corona blijven nog even bestaan. Velen hebben door allerlei omstandigheden het gezelschap van anderen tijdens de feestdagen moeten missen. Uit nieuw onderzoek van de Tilburg University blijkt dat het contact met mensen die iets verder van je af staan, zoals kennissen en buren, belangrijker is in het verminderen van het gevoel van eenzaamheid dan werd gedacht. En dit contact blijkt tijdens de crisis te zijn afgenomen.

Auteurs

Juliette Mattijsen, zesdejaars geneeskundestudent, Rotterdam

Thomas Zwaan, zesdejaars geneeskundestudent, Leiden

Contact

Renée Douven, redacteur@degeneeskundestudent.nl

Cc: redactie@medischcontact.nl

Bronnen

1. Eenzaamheid cijfers en context [Internet]. volksgezondheidenzorg.info. 2021 [cited 16 December 2021]. Available from: https://www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/eenzaamheid/cijfers-context/samenvatting

2. Geels Z, Herbold J, Van der Heuvel S, Janse M, De Jongh M, Van Schoorl D et al. Onderzoek naar welzijn, behoeftes en meningen van studenten tijdens de coronapandemie [Internet]. Leiden: Studenten onderzoeken samen (s.o.s); 2021. Available from: https://thuisbesmet.nl/media/lieve-mark-rapport.pdf

3. Leigh-Hunt N, Bagguley D, Bash K, Turner V, Turnbull S, Valtorta N et al. An overview of systematic reviews on the public health consequences of social isolation and loneliness. Public Health. 2017;152:157-171.

4. Meteen je verhaal kwijt [Internet]. Eenzaam.nl. 2021 [cited 16 December 2021]. Available from: https://www.eenzaam.nl/hulp-en-advies/meteen-je-verhaal-kwijt

5. Kaartje voor ouderen / kaartje tegen eenzaamheid [Internet]. Kaartjevoorouderen.nl. 2021 [cited 16 December 2021]. Available from: https://kaartjevoorouderen.nl/#Meedoen

6. Project Postmaatje | want post maakt blij! [Internet]. Postmaatje.nl. 2021 [cited 16 December 2021]. Available from: http://www.postmaatje.nl/