Nieuws
interview

‘Een manier van leven wordt vernietigd’

Plaats een reactie
Erik van ’t Woud
Erik van ’t Woud

Medisch antropoloog Eileen Moyer is sinds een jaar hoogleraar ecologische vraagstukken, planetaire gezondheid en klimaatverandering. ‘Veel mensen, ook artsen, denken: als je maar genoeg feiten aandraagt, dan veranderen mensen hun gedrag wel. Ik weet dat zo net nog niet.’

Het was nogal een sprong. Ruim twintig jaar van haar werkzame leven deed medisch antropoloog Eileen Moyer onderzoek naar hiv en aids: over seksualiteit, gender, de sociale aspecten van therapietrouw en aidsactivisme – dat soort onderwerpen.

Tot ze recentelijk een radicale omzwaai maakte en besloot een ander pad in te slaan. De rest van haar carrière wil ze besteden aan antropologisch onderzoek rond klimaatverandering. ‘Er zijn belangrijke maatschappelijke vragen te beantwoorden.’

Een moment van inzicht daalde in tijdens een retraite op het Franse platteland. Niet dat de opwarming van de aarde aan haar voorbij was gegaan. Op Zanzibar en het vasteland van Tanzania, waar ze decennia werkte, uitten kustbewoners tegen haar de vrees dat ze onder water zullen komen te liggen. Maar tijdens het verblijf op de Franse boerderij, waar het leven traag verloopt, besefte ze pas goed wat het effect is van klimaat­verandering op ménsen. ‘Een manier van leven, die mij ook dierbaar is, wordt vernietigd.’

Nu is ze bezig met het schrijven van haar oratie die corona-willing in 2022 zal worden uitgesproken. ‘In Nederland is het niet verplicht om je oratie meteen na je aanstelling te houden. Je mag er een paar jaar over doen. Maar ik vind niet dat ik me dat kan veroorloven, gezien de relevantie van het probleem.’

Ruim een maand geleden vond de grote klimaattop plaats in het Schotse Glasgow en Moyer was aan­wezig. Ze zag hoe in de schaduw van andere afspraken, vijftig landen zich verbonden tot het creëren van klimaatbestendige, koolstofarme, duurzame gezondheidssystemen en in het akkoord expliciet gezondheid beschreven. ‘Dat was nieuw’, merkt Moyer op, ‘tijdens eerdere klimaattoppen bleef de gezondheidszorg onbenoemd, terwijl de zorg een belangrijke bron vormt van broeikasgassen en een grootvervuiler is als het gaat om afval. En terwijl klimaatverandering fundamentele gezondheidsrisico’s schept. Verrassend genoeg was dit de eerste keer dat gezondheid überhaupt apart als onderdeel was geagendeerd bij een klimaattop.’

Hoe dat komt? Ze vermoedt het effect van covid. ‘De huidige pandemie heeft ons laten zien hoe kwetsbaar onze gezondheidsstelsels kunnen zijn, en hoezeer de gezondheid van de mens verbonden is met de gezondheid van de planeet. Dit heeft mogelijkheden geschapen voor een herbezinning op onze gezondheids­systemen. Zorgverleners worden uitgenodigd om verder te denken: wat zijn oorzaken van gezondheid en ziekte die buiten ons gezichtsveld liggen, denk aan ontbossing aan de andere kant van de wereld, of die voortkomen uit sociale ongelijkheden die verband houden met het koloniale verleden.’

Erik van ’t Woud
Erik van ’t Woud

Medisch antropoloog Eileen Moyer (Norristown, Pennsylvania (VS), 1969) is per september 2020 benoemd tot hoogleraar antropologie, ecologie en klimaatverandering aan de Universiteit van Amsterdam. Hiervoor was ze universitair docent en onderzoeker met een focus op hiv/aids-onderzoek, met name in Oost- en zuidelijk Afrika. Haar onderzoek is gepubliceerd in tijdschriften op het vlak van antropologie, medische wetenschap, volksgezondheid, urban en mediastudies. Moyer is directeur van het Amsterdam Institute for Global Health and Development. Ze woont in Amsterdam.

Helpt het om een medisch antropoloog aan boord te hebben bij de aanpak van klimaatverandering?

‘We kunnen van ver en dichtbij observeren. Dat is een van de kenmerken van antropologie: het hebben van een langetermijnperspectief. We begrijpen het hedendaagse doordat we naar het alledaagse en het verleden kijken.’

Moyer is momenteel met multidisciplinaire teams actief in een aantal projecten rondom de levenscyclus van plastic, onder meer met de Plastic Health Coalition. Het project, waarvoor subsidie is aangevraagd bij de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek, onderzoekt het effect van microplastic op gezondheid. ‘Microplastics komen overal vandaan: van kleren, ons tapijt, ze zweven in de lucht. Wij hebben met een coalitie van wetenschappers een project­voorstel ingediend waarin we onderzoek naar micro­plastics uit het laboratorium willen halen en data willen verzamelen in “de echte wereld”, bij mensen thuis en met mensen samen, zogeheten “citizen science”, burgerwetenschap. Hoe kun je met mensen samenwerken in onderzoek en beleid – dat is waar antropologie van nut is. Andere coalitiepartners richten zich weer op het meten van de effecten van microplastics op de long­gezondheid.’

Getty Images
Getty Images

Wat is de rol van de medische wereld in deze?

‘Veel mensen, ook artsen, denken: als je maar genoeg feiten aandraagt, dan zullen mensen hun gedrag wel veranderen, dan gaan ze het zien. Ik weet dat zo net nog niet. Dat is mijn ervaring met hiv, en met andere kwesties. In plaats van met feiten en cijfers strooien, is het soms nodig om coalities te smeden. En dan niet alleen polderen in de top, maar juist ook van onderaf, in het veld.

Wat me aanspreekt in het bovengenoemde projectvoorstel is de geschiedenis van burgeractivisme in de regio. Wij gaan werken in Noord-Groningen, Flevoland, Overijssel – plekken waar een sterke maatschappelijke betrokkenheid is, onder meer vanwege de aardbevingen door gaswinning. Een van de coalitiepartners is ‘Onze lucht’, een organisatie van burger­wetenschappers met een groot netwerk. Mijn ervaring met hiv is dat de sterkste coalities voortkomen uit samenwerking tussen verschillende segmenten van de maatschappij. Het opzetten van dergelijke bottom-upbewegingen kost wat meer tijd, maar blijkt het meest robuust.’

In hoeverre bepaalt ‘cultuur’ hoe we tegen de ernst van klimaatverandering aankijken?

‘De rijke en complexe geschiedenis van Nederland heeft verschillende delen van het land op verschillende manieren gevormd. Als je opa bijvoorbeeld in de mijnen in Heerlen werkte, is je mening over de koolstofeconomie, belastingen en ongelijkheid waarschijnlijk daardoor gevormd. Hetzelfde kan gezegd worden van een Groninger die last heeft van aardbevings­schade door de gaswinning.’

‘In plaats van met feiten en cijfers strooien, is het soms nodig om coalities te smeden’

Hoe kan het dat mensen binnen dezelfde samenleving (denk: Nederland) toch verschillend denken over de ernst en gevolgen van klimaatverandering?

‘Het is niet verwonderlijk en ook niet erg dat er in Nederland een verscheidenheid is in denken en doen als het gaat om klimaatverandering. We weten dat er verschillen zijn tussen de generaties, waarbij veel jongeren zich verraden voelen door de oudere generaties. Sommigen vinden dat “we” zijn verraden door politici die zich hebben “uitgeleverd” aan grote bedrijven. En natuurlijk zijn er mensen die de wetenschappelijke onderbouwing dat de mens bijdraagt aan klimaat­verandering, niet begrijpen of niet vertrouwen. En dan is er ook een groep die is geneigd te geloven dat de mens niet in staat is de klimaatverandering te temperen. Het niet-geloven in het vermogen van de mens om iets te doen aan de opwarming van de aarde kan gebaseerd zijn op religieuze overtuigingen of een gebrek aan vertrouwen in politieke en technische oplossingen. Maar het kan ook gebaseerd zijn op een geologisch langetermijnperspectief dat stelt dat de aarde periodiek opwarmt en afkoelt, en dat de systemen van de aarde uiteindelijk het evenwicht zullen herstellen, zelfs als dat betekent dat de mens zal uitsterven.’

Dat is nogal wat.

‘Het ís moeilijk om over na te denken. In mijn gesprekken over klimaatverandering heb ik gemerkt dat mensen terugschrikken voor de existentiële vraag of de mens of onze “way of life” zal uitsterven. Het is moeilijk om na te denken over een radicaal andere levensstijl, of om de economische modellen te heroverwegen waarop onze samenlevingen zijn gestoeld. Maar dat zijn wél de uitdagingen waar we de komende decennia voor staan. Zal het überhaupt mogelijk zijn om een welvaartsstaat in stand te houden als onze huidige economie ten onder gaat aan rampen als gevolg van het weer, de stijging van de zeespiegel, extreme hitte en ziekten?’

En het is nog ingewikkelder, schetst de nieuwbakken hoogleraar ecologische vraagstukken, planetaire gezondheid en klimaatverandering. ‘De manier waarop we momenteel op de klimaatverandering reageren, draagt ook bij tot instabiliteit en zelfs oorlog. Neem bijvoorbeeld de overstap naar elektrische voertuigen. Hoewel dit een stap in de goede richting is naar een koolstofvrije economie, vereisen de accu’s waarop ze rijden lithium en kobalt, naast andere mineralen die moeten worden gewonnen. Mijnbouwbelangen in bijvoorbeeld Centraal- en zuidelijk Afrika zijn al lang verbonden met politieke onrust, verwerpelijke arbeidsomstandigheden en geweld – dat overigens zowel door bedrijven als door de staat wordt gefinancierd.’

‘Als mensen het gevoel hebben dat hun manier van leven wordt bedreigd, zijn ze geneigd om zich terug te trekken en zich eerst te richten op de bescherming van zichzelf en hun dierbaren, en daarna op hun gemeenschap en misschien hun land. In zo’n tijd zie je polarisatie, misschien zelfs radicalisering van mensen.’

‘We kunnen niet aan politici vragen dit voor ons te doen, we moeten onszelf organiseren en ons laten horen. En dat is gecompliceerd; het vereist nieuwe verbintenissen. En daar ben ik goed in, dankzij mijn ervaring met hiv.’

‘In de VS zijn stoffen mondkapjes gebruikelijk, hier zijn wegwerpkapjes gangbaar’

Terug naar Glasgow, wat verwacht u van de nu gemaakte afspraken over klimaatbestendige gezondheidzorg?

‘Het is lastig om te zeggen wat het gaat betekenen. De vraag is hoe het wordt opgepakt. Alles draait om implementeren. Om te beginnen kunnen we proberen onze voetafdruk in allerlei sectoren te verminderen, inclusief de zorgsector. Hoe kunnen we verspilling en afval limiteren?’

Ze verwijst naar een tweede onderzoek over plastics en klimaatverandering en vervolgens gezondheid in vijf landen. ‘Een van onze subprojecten gaat over de relatie tussen covid en plastics. De enorme hoeveelheid beschermingsmiddelen die we zijn gaan gebruiken, de mondkapjes, zelftesten, enzovoort, leidt ertoe dat we wereldwijd een gigantische berg extra afval maken. Niemand zet daar vraagtekens bij. Waarom is dat? Misschien accepteren we het omdat we denken: dit is een ongewone, incidentele gebeurtenis. Maar toch. Het gevolg is dat je een uitzondering maakt voor medische vervuiling.’

‘Het is interessant om te zien hoe alles verschilt per land. In de VS is het gebruik van stoffen kapjes veel gebruikelijker, ook door politici. Hier zijn wegwerpkapjes gangbaar. Je ziet dat terug in de berm, mensen realiseren zich vaak niet dat het geen papier is maar plastic. Waarom is dat verschil er? Laatst had ik het erover met een paar antropologen; we denken dat het in de VS is ingezet toen er nog een tekort aan kapjes was, maar het dragen verplicht werd. Toen het in Nederland verplicht werd, was er voldoende voorraad. Het is een cultureel bepaalde, sociale norm.’

Ze citeert de term ‘hygiëne theater’, zoals beschreven in Amerikaanse media als The New York Times en The Atlantic. ‘Je ziet mensen rondlopen met plastic gezichtsschermen, overal staan flessen gel. In sommige landen worden metro’s gesprayd met antibacteriële spray, ook al heeft dat geen effect op covid. We doen het om mensen zich veilig te laten voelen. Vanuit antropologisch oogpunt vind ik het fascinerend, maar er is ook een milieueffect; we dumpen dit alles, het afval gaat nergens naartoe – en daar mogen we best even over nadenken.’ 

Zie ook: Crisis Memes en twee onderzoeksprojecten over de water-energie-voedselnexus in stedelijke context toegekend met Zuid-Afrika (NWO)

Lees ook

interview Afrika HIV klimaatverandering duurzaamheid
  • Marieke van Twillert

    Marieke van Twillert werkt als journalist voor Medisch Contact. Arbeidsmarkt, levenseinde en e-health hebben haar speciale aandacht.  

Op dit artikel reageren inloggen
Reacties
  • Er zijn nog geen reacties
 

Cookies op Medisch Contact

Medisch Contact vraagt u om cookies te accepteren voor optimale werking van de site, kwaliteitsverbetering door geanonimiseerde analyse van het gebruik van de site en het tonen van relevante advertenties, video’s en andere multimediale inhoud. Meer informatie vindt u in onze privacy- en cookieverklaring.