Gestoorde empathie bij psychopathie is als een slechte ritssluiting
Het is zaak cognitieve en emotionele processen bij elkaar te brengen
1 reactie
We moeten af van het idee dat psychopathische patiënten helemaal geen empathie kunnen opbouwen. Sterker, mogelijk kunnen we hun empathische vermogens zelfs een boost geven met oxytocine. Aldus Ronald Rijnders, psychiater in het Pieter Baan Centrum, die er begin juli op promoveerde.
Rijnders onderzocht een groep mannelijke patiënten met psychopathie in verschillende streng beveiligde Nederlandse tbs-klinieken. Voor dat onderzoek ontwikkelde hij een nieuw model om empathie te begrijpen: het ritsmodel ofwel het zipper model of empathy. Daarin wordt empathie voorgesteld als een ritssluiting met aan de ene kant van de rits cognitieve en aan de andere kant emotionele processen; het is zaak beide bij elkaar te brengen.
Rijnders legt uit hoe hij dat ziet: ‘De rits sluiten betekent volwaardige empathie bereiken. Dat proces begint met emotionele mimicry, het met eigen gelaatsspieren spiegelen van de emotionele gelaatsuitdrukking van een ander. Je moet vervolgens in staat zijn die emotie te herkennen. Hierna volgt een reactie die we emotionele besmetting noemen. Je wordt als het ware plots bedroefd, bang, boos of blij, zonder dat je exact doorhebt dat dit de emotie van de ander is. Een belangrijke stap zit vervolgens aan de cognitieve zijde van de rits: je moet de ander van jezelf kunnen onderscheiden én het perspectief van de ander kunnen innemen. Als in: het is de emotie van de ander en ik kan me voorstellen hoe vervelend dat is. Als dit lukt, dan kan de stap worden gezet naar het daadwerkelijk medeleven, meevoelen of medelijden, oftewel volwaardige empathie.’
Dan zijn er nog de handen die de rits omhoog- dan wel omlaagritsen. De ene hand staat voor de context: ‘Die trekt als het ware de stof glad waardoor de rits makkelijker omhooggaat. Dat betekent dat context ook in de weg kan zitten. Voorbeeld: vermoeidheid na een nachtdienst kan maken dat je even wat minder kunt meevoelen met een probleem waarmee je kind komt. De andere hand staat voor aandacht en motivatie. Om bij het voorbeeld te blijven: je bent weliswaar moe, maar je hebt toch voldoende motivatie om naar je kind te luisteren, want je wil graag een goede ouder zijn. Empathie is daarom altijd een dynamisch proces, geen onveranderlijk persoonskenmerk.’
‘Bij mensen met een hoge mate van psychopathie’, gaat Rijnders verder, ‘zullen die affectieve empathische tandjes van de rits gebrekkig zijn. Toch kunnen ze het perspectief van een ander innemen, vooral als ze uit zijn op gewin zoals status, seks of een combinatie daarvan. Ze scannen daartoe je gezicht, met name de oogregio, schatten in hoe je je voelt en wat je denkt, en proberen daaruit voordeel te halen. Maar de rits sluit niet volledig, want ze doen dat zonder dat ze zelf de bijbehorende emoties ervaren. En dat laatste betekent dat ze als koud en kil kunnen overkomen.’
Oxytocine
Dat oxytocine op dat verstoorde proces een heilzaam effect zou kunnen hebben is niet zo’n gekke gedachte, want zowel in mens- als dierstudies is vastgesteld dat dit neurohormoon sociale toenadering stimuleert en oogcontact, emotieherkenning en vertrouwen vergroot. Het is bovendien positief geassocieerd met empathie, sociale binding en zorgzaam gedrag, en is betrokken bij het discrimineren tussen leden van de groep waartoe iemand behoort – de in-group – versus leden van de out-group. Dat alles overigens met enig voorbehoud: recent onderzoek kon al deze bevindingen niet altijd repliceren.
Dit neurohormoon stimuleert sociale toenadering en vergroot oogcontact, emotieherkenning en vertrouwen
Rijnders gaf zijn proefpersonen met een tussentijd van ongeveer twee weken tweemaal een neusspray met oxytocine of een placebo. Daarna testte hij hun empathische vermogen. Omdat het niet mogelijk is dat direct te meten, analyseerde hij de effecten op enkele afgeleiden (proxy’s) van empathie, zoals mimicry van emotionele gezichtsuitdrukkingen, ook wel op te vatten als de onwillekeurige nabootsing van andermans mimiek. Hij onderzocht daarbij mimicry van twee gelaatsspieren bij het kijken naar boze of blije gezichtsuitdrukkingen. Rijnders: ‘De veronderstelling is dat gestoorde empathie bij psychopathie, althans deels, wordt veroorzaakt door stoornissen in die nabootsing.’ De twee gelaatsspieren waren respectievelijk de corrugator (de fronsspier) en de zygomaticus (deze loopt van het jukbeen naar de mondhoek en is actief bij lachen). De corrugator wordt geactiveerd bij het kijken naar een negatieve emotionele gelaatsuitdrukking; de zygomaticus doet dan niet mee. Bij het kijken naar een positieve emotionele gelaatsuitdrukking vindt er een activering van de zygomaticus plaats en tegelijkertijd ontspanning van de corrugator. ‘Het idee was dat oxytocine de mimicry van zowel de corrugator als de zygomaticus zou versterken. We vonden echter geen significante verschillen.’
Ook de andere experimenten waarbij de deelnemers werden geconfronteerd met situaties die een beroep deden op dominantie en moraliteit lieten geen klinisch relevante effecten van oxytocine zien op de proxy’s van het empathieconcept. Toch houdt Rijnders wel hoop: ‘In een paar onderzoeken bij mensen bij autismespectrumstoornissen zijn bij langdurig gebruik wel degelijk klinisch relevante effecten gezien. Mijn idee is daarom: geef oxytocine gedurende langere tijd meermalen per dag, en dat steeds voorafgaand aan een therapiesessie.’
Stoornissen voorkomen
En doe verder aan preventie, bezweert Rijnders. Er zijn namelijk twee soorten psychopathie: primaire en secundaire psychopathie. Individuen die tot de eerste categorie behoren hebben aangeboren tekortkomingen in de emotionele verwerking, waardoor zij geen negatieve emoties kunnen ervaren zoals ernstige angst, paniek of depressie. Mede door deze tekortkoming hebben zij er geen probleem mee dominant en superieur te zijn. Van secundair psychopathische personen wordt daarentegen gedacht dat zij storingen in de emotionele verwerking hebben als gevolg van een stressvol of traumatisch verlopen vroeg socialisatieproces en een verstoorde hechting, hetgeen heeft geleid tot angst, depressieve emoties en vijandigheid. Rijnders: ‘We weten dat een stressvrije ontwikkeling in de baarmoeder, in de periode rondom de geboorte en de daaropvolgende vroege kindertijd hechtingsproblemen en psychiatrische stoornissen in het latere leven kan voorkomen. Dus mag je verwachten dat goede algemene gezondheidszorg en de juiste pedagogische begeleiding van zwangeren en kinderen in hun eerste levensjaren de kans op secundaire psychopathie verlagen.‘
- De dissertatie: Ronald Rijnders, Suffering Souls Suffering Society, dissertatie Universiteit Utrecht, 5 juli 2024
Psychiater n.p.
Botoxinjecties geven nogal eens een beperking van de mimiek.
Is bekend dat dit het empatisch vermogen doet verminderen?
Dus dat schoonheidsbehanding kan leiden tot secundaire psychopathisering?