‘We hopen natuurlijk dat het niet gebeurt, maar anders kunnen we maar beter goed voorbereid zijn’

Bos wordt ook in publieksmedia ook wel eens gekscherend ‘de opperdokter’ genoemd. En ook de term ‘dokter Doom’ hoort Bos weleens, bijvoorbeeld van mensen van VWS of de ziekenhuizen waar hij regelmatig komt. ‘Daar komt hij weer met zijn nachtmerriescenario, zeggen ze dan.’ Bos is geen praktiserend marinearts meer, maar de zogenoemde surgeon general van de Nederlandse krijgsmacht. Ofwel: hij is directeur van de militair-­geneeskundige dienst van het ministerie van Defensie. ‘Ik geef sturing aan de drieduizend mensen die binnen de militaire gezondheidszorg werken, van de arbodienst en de eerstelijnszorg tot aan het Centraal Militair Hospitaal en het Militair Revalidatie Centrum.’ Daarmee is hij ook de militair-geneeskundige vertegenwoordiger van Nederland in de NAVO en de Europese Unie.

Transferland

Hoewel hij tijdens het interview om de paar vragen benadrukt dat het niet te hopen is dat er ooit oorlog komt, schetst Bos welke rol Nederland in die situatie vermoedelijk aan zal nemen. ‘Wegens onze geografische ligging in West-Europa is de kans dat er op ons grondgebied gevochten wordt, niet direct groot. Eerder zal dat aan de oostgrens van Europa, dus bij Polen, de Baltische landen of Finland bijvoorbeeld zijn. Nederland zal, net als andere West-Europese landen, de functie van transferland krijgen. Via onder meer onze (lucht)haven gaat de aanvoer van militairen en goederen naar het front plaatsvinden. Andersom houdt dat in dat gewonden naar Nederland getransporteerd zullen worden vanuit het front. Dat zijn niet alleen Nederlandse gewonde militairen, maar ook bijvoorbeeld Engelse, Canadese en Amerikaanse, zodat zij daarna snel weer naar het front kunnen of naar hun eigen land. En ook niet-Nederlandse burgerslachtoffers zullen we op moeten vangen, wanneer de ziekenhuizen in de landen aan het front vol liggen. Je kunt je voorstellen dat dat nogal wat betekent voor de reguliere gezondheidszorg, of in onze termen, de civiele gezondheidszorg.’

‘Je moet de hele maatschappij erbij betrekken’

‘Whole-of-society’ approach

Defensie heeft al ruim twintig jaar een overeenkomst met veertien Nederlandse ziekenhuizen, waaronder de acht umc’s, dat zij bedden ter beschikking stellen voor gewonde militairen. Maar dat is bij lange na niet voldoende bij een oorlog met vermoedelijk honderden gewonden per dag naar Nederland, onderstreept Bos. ‘Dan wordt er een beroep gedaan op de gehele gezondheidszorg.’ Daarbij is het van belang om te beseffen, legt Bos uit, dat de militair artsen en verpleegkundigen met de militairen meegaan naar het front. Al met al zal het onvermijdelijk zijn dat de gehele maatschappij betrokken wordt bij het leveren van zorg, zegt Bos. Binnen Defensie en VWS is de term ‘whole-of-society’ approach dan ook ingeburgerd geraakt. ‘Wat dat betreft leren we nu veel van Oekraïne, waar die benadering ten volle aan de orde is: als een land in oorlog is, dan moet je daar de hele maatschappij bij betrekken. Daar zijn ze van ongeveer zesduizend bedden opgeschaald naar 80 duizend bedden. Dat betekent dat iedereen die een zorgtaak kan doen, of ooit in de zorg heeft gezeten, daar nu in de zorg werkt.’

Lessen van de pandemie

In zekere zin hebben we volgens Bos het geluk gehad dat de covid-19-pandemie achter de rug is. ‘In de voorbereidingen die we nu doen, nemen we veel lessen van de pandemie mee. Denk aan de ervaring die we daar op­­­deden met het inzetten van mensen met geen, weinig of voormalige ervaring in de zorg. Zoals de gepensioneerde huisarts die zich ineens in een vaccinatiecentrum bevond.’ Ook in een oorlogssituatie zullen we die mensen, ook die niet meer BIG-geregistreerd zijn, hard nodig hebben, zegt Bos. ‘Er wordt bijvoorbeeld ook nagedacht of de wet BIG tijdens een oorlogssituatie niet tijdelijk moet worden opgeschort, zeker als de schaarste aan zorgpersoneel te groot is.’

Daarnaast, en dat werd in de pandemie ook ervaren, zal de reguliere zorg door de opvang van oorlogsslachtoffers hoe dan ook in de verdrukking komen, vertelt Bos. En dus moet er in de voorbereiding op een eventuele oorlogssituatie worden nagedacht over mogelijke noodzaak voor prioritering van electieve zorg. ‘Het zou mooi zijn als er plannen klaarliggen voor hoe we daarmee omgaan. Welke keuzes maken we dan over welke zorg doorgang vindt? Ook om te voorkomen dat die keuze straks niet bij de individuele zorgverlener komt te liggen. En ook dat sectoren zoals de verpleeghuiszorg niet aan het kortste eind trekken, zoals in de pandemie gebeurde.’

Schaars en duur

Hoewel er hoe dan ook schaarste zal zijn tijdens een oorlog, is het belangrijk dat we de zorg niet nog efficiënter inrichten dan deze al is, stelt Bos. ‘Dat zagen we tijdens de pandemie natuurlijk gebeuren, bijvoorbeeld bij die ic-bedden, waar we er eigenlijk te weinig van hadden. Maar bij de voorbereiding op een crisissituatie, of dat nu een oorlog, een nieuwe pandemie of een andere calamiteit is, moet je eigenlijk ondoelmatig willen zijn.’ Wat dat betreft is de schaarste aan zorgpersoneel volgens Bos dan ook een zorgelijke ontwikkeling.

Ten aanzien van medicatie is het hebben van een voorraad erg belangrijk; denk aan anti­biotica, anesthetica en spierverslappers, vertelt Bos. ‘Onze grondstoffen voor medicatie, zoals we allemaal wel weten, komen uit het buitenland en die aanvoer raakt tijdens een oorlog waarschijnlijk verstoord. Dat zien we nu al bij een orkaan in de Verenigde Staten, waardoor er momenteel te weinig infusievloeistoffen zijn. Ook bloedproducten zijn tijdens een oorlog hard nodig, maar die zijn nu al schaars en duur. Dus daar moeten we nu over nadenken, zodat we minder hoeven te improviseren op het moment van oorlog.’

Ervaring opdoen

Hoewel Bos van de gemiddelde arts nu geen specifieke voorbereiding verwacht, verwacht hij wel dat ziekenhuizen en veiligheidsregio’s hun artsen en ander zorgpersoneel op dergelijke situaties trainen. Tegelijkertijd is het lastig om op de aard van de medische handelingen voorbereid te zijn. ‘Artsen zullen namelijk verwondingen gaan zien die ze hier niet tegenkomen, denk aan letsels ten gevolge van explosies zoals scherfverwondingen, maar ook brandwonden en multiresistente infecties. Dat we in Nederland steeds meer specialistisch zijn gaan werken, is natuurlijk een groot goed. Maar ten tijde van oorlog is vooral ook basale medische kennis nodig. Onze militair artsen sturen we voor het ervaring opdoen in dit soort letsels dan ook vaak naar het buitenland’, zegt Bos.

Niet klaar

Op de vraag of Nederland al klaar is voor een eventuele oorlog, is Bos’ antwoord duidelijk: ‘Nee.’ ‘Dus we hopen dat we nog wel wat jaren de tijd hebben, om voor te bereiden.’ We lopen gelijk op met andere West-Europese landen, constateert hij bij de overleggen met deze partners. ‘Maar in Oost-Europa zijn ze er wel een stuk verder mee: die voelen de urgentie dagelijks.’

Bos wil nog benadrukken dat hij niet hoopt dat zijn verhaal bij artsen angst inboezemt. ‘Mijn boodschap is vooral: laten we klaar staan als het onverhoopt nodig is.’