Blogs & columns
Column

Nocebo-effect - Marcel Levi

Plaats een reactie

Een van de meest fascinerende bevindingen bij geneesmiddelenonderzoek is het heilzame effect van de placebo. In sommige vergelijkende trials met antidepressiva of pijnmedicatie is het placebo-effect zelfs zo groot dat het een mogelijk positief effect van het werkzame geneesmiddel evenaart. Hoewel de mechanismen achter dit placebo-effect niet volledig opgehelderd zijn, speelt waarschijnlijk de verwachting of hoop van de patiënt dat het medicijn zal werken, een grote rol.

Behalve dit placebo-effect is er bij farmacotherapie een ander mogelijk nog groter effect, namelijk de verwachting dat het voorgeschreven geneesmiddel juist zal leiden tot bijwerkingen. Dit kan het nocebo-effect worden genoemd. Door patiënten ervaren ongewenste effecten geven vaak aanleiding tot verminderde compliantie of het staken van het gebruik van de medicatie. Interessant genoeg kan de meerderheid van deze bijwerkingen niet direct worden toegeschreven aan de farmacologische activiteit van het middel. Immers, in vrijwel alle gecontroleerde trials treedt de meerderheid van de gerapporteerde bijwerkingen net zo vaak op in de placebogroep. Waarschijnlijk speelt dus, net als bij het placebo-effect, het verwachtingspatroon van patiënten een rol. Een negatief verwachtingspatroon kan overigens niet alleen bijwerkingen veroorzaken maar ook een verminderde werking van het geneesmiddel. Toen bij een recent onderzoek de serotonineagonist rizatriptan als placebo werd gepresenteerd, verdween de effectiviteit van dit middel bij migraineaanvallen volledig.

Er lijkt een cruciale rol te zijn voor de communicatie tussen arts en patiënt om nocebo-effecten te verminderen. Het ruim de tijd nemen om een reële voorstelling van de kans op ongewenste bijwerkingen te geven en die te balanceren met de potentiële effectiviteit van een geneesmiddel lijkt een aanzienlijk positief effect te hebben op succesvolle farmacotherapie. Kleine variaties in de manier waarop een therapie wordt besproken met een patiënt kunnen een grote weerslag hebben op de effectiviteit van de behandeling en het optreden van ongewenste symptomen. In een boeiende interventiestudie leidde het aankondigen van een epidurale injectie als ‘dit is een prik die zal leiden tot minder pijn’ in vergelijking met ‘dit is even een heel pijnlijke prik’ tot veel minder pijn bij de procedure.

Bijsluiters dragen helaas niet bij aan zorgvuldige communicatie over de effecten en bijeffecten van geneesmiddelen. Veel tekst in bijsluiters bevat terminologie die voor de patiënt volstrekt onduidelijk is en aanleiding kan geven tot verwarring of zelfs angst. Wat heeft een patiënt aan de mededeling dat paracetamol niet gebruikt mag worden bij een glucose-6-fosfaatdehydrogenasedeficiëntie? Of wat te denken van de ellenlange lijsten ‘zeldzame’ en ‘zeer zeldzame’ bijwerkingen die bij patiënten negatieve verwachtingen aanwakkeren. In jurisprudentie rond de Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO) is vastgesteld dat niet al te ernstige complicaties met een kans van minder dan 1 procent niet met de patiënt besproken hoeven te worden. Waarom dan wel al die zeldzame (1 per 1000) of zeer zeldzame (1 per 10.000) bijwerkingen van geneesmiddelen in de bijsluiter vermelden? Terwijl de kans op effectiviteit van het geneesmiddel niet of nauwelijks wordt vermeld in diezelfde bijsluiter.

Een betere benadering van potentiële nocebo-effecten lijkt een belangrijk vehikel om farmacotherapie effectiever te doen zijn. Er lijkt ruimte te zijn om aan dit fenomeen meer aandacht te besteden in de spreekkamer en mogelijk ook in de medische (vervolg)opleidingen.

Marcel Levi

  • Marcel Levi

    Marcel Levi is internist, voorzitter van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) en hoogleraar geneeskunde aan de Universiteit van Amsterdam.  

Op dit artikel reageren inloggen
Reacties
  • Er zijn nog geen reacties
 

Cookies op Medisch Contact

Medisch Contact vraagt u om cookies te accepteren voor optimale werking van de site, kwaliteitsverbetering door geanonimiseerde analyse van het gebruik van de site en het tonen van relevante advertenties, video’s en andere multimediale inhoud. Meer informatie vindt u in onze privacy- en cookieverklaring.