Feitelijk waren artsen zelden meer dan figuranten

Het is door preventie dat we zo’n hoge levensverwachting hebben. Maar dat is niet hetzelfde als preventieve geneeskunde, allerminst. Artsen hebben zichzelf steeds een heldenrol toegekend in de gezondheidsrevolutie, die begon halverwege de negentiende eeuw.

Feitelijk waren artsen zelden meer dan figuranten; vaak stonden ze aan de verkeerde kant: die van de behoudende elite. De grote drijvende kracht achter de gezondheidsrevolutie was de emancipatie van het volk door scholing. Het was die beweging die de politieke macht en de financiële middelen organiseerde om, bijvoorbeeld, de steden op te schonen. Tot op het einde van de 20ste eeuw gold de alfabetiseringsgraad van meisjes als belangrijkste voorspeller van de levensverwachting in een land. Meisjes, want zij werden achtergesteld bij jongens en ze droegen de grootste lasten van reproductie en opvoeding. Onderwijzers zijn belangrijker voor de volksgezondheid dan artsen.

Nog belangrijker dan onderwijzers is de meest verguisde beroepsgroep van vandaag: de politiek. Democratisch verkozen vertegenwoordigers van het geëmancipeerde volk zetten emancipatie om in randvoorwaarden voor een succesvolle samenleving. De levensverwachting in Zuid-Korea is meer dan tien jaar hoger dan die van Noord-Korea: hetzelfde volk, dezelfde tijd, hetzelfde schiereiland. Het enige verschil is politiek. Zelfs het levenslang inhaleren van rook van brandende tabaksblaren kan zich niet meten met gestoord beleid als determinant van ongezondheid: roken kost je uiteindelijk maar zes jaar. In het land dat misschien ooit de EU verlaat, leven rokers in het rijke Zuid-Engeland langer dan niet-rokers in de verpauperde Noord-Engelse mijnstreken – de erfenis van een klassenmaatschappij waar je voor je welzijn het geluk moest hebben in de juiste klasse te worden geboren.

De grieppandemieën van 1957 en 1968 sloegen nauwelijks een deukje in de Nederlandse levensverwachting. De laatste grote sterftecrisis in Nederland trad op in 1944-’45 en kostte twaalf jaar aan levensverwachting. Onder het nazibewind bleef de Duitse geneeskunde toonaangevend in de wereld. Duitse artsen bleven voor hun patiënten zorgen zo goed ze konden. Zoals dat hoort. Maar in termen van volksgezondheid betekende hun zorg zelfs geen druppel op een hete plaat. In Nederland in 1941 ontstond zo Medisch Contact, de eerste georganiseerde verzetsbeweging in bezet Nederland. Dit blad heeft fiere wortels. Maar noblesse oblige. De Nederlandse volksgezondheid wordt niet bedreigd door de levenswijze van individuele personen, niet in de geringste mate. De grote bedreigingen worden gevormd door migratie met de reactie van rechtse identitaire populistische bewegingen op deze migratie, de toenemende ongelijkheid tussen rijk en arm en de klimaatcrisis. Zelfs de verzameling individuen, Nederland genaamd, is te zwak om deze bedreigingen het hoofd te bieden: zonder wilskrachtige Europese politici lukt het niet.

Europa was tot 1945 een krabbenmand van elkaar bevechtende nationaliteiten. Auschwitz bracht ons samen. Daar werden Europese burgers, vrouwen en kinderen, op industriële wijze vergast door andere Europeanen. Die ondenkbare gruwel maakte ons bewust dat we allen anders zijn, maar ook allen hetzelfde. Zo ontstond de universele verklaring van de rechten van de mens. Maar universele medemenselijkheid is nooit gegeven. Natuurlijke evolutie heeft diep in onze genen gekrast dat de ander een barbaar is die een bedreiging vormt. Als arts moet je goed zorgen. Maar de beste zorg blijft politiek. Al je zorg is futiel, als de ander weer een barbaar en bedreiging wordt.