Blogs & columns
Column

Bedside manners

18 reacties

Na een kleine 35 jaar als praktiserende dokter en vele tienduizenden patiënten­contacten dacht ik zo ongeveer wel te weten wat de beste manier was om met patiënten te communiceren, hun vertrouwen te geven en met empathie en vriendelijkheid te benaderen.

Toch blijkt het altijd beter te kunnen. De arts die een gesprek met mijn zieke moeder voerde, had de meest indrukwekkende bedside manners die ik ooit heb meegemaakt. Binnen enkele secondes wist hij mijn moeder volledig op haar gemak te stellen. De openingszin ‘U bent vast een beetje zenuwachtig, maar dat is echt niet nodig’ deed het ijs direct volledig breken. Met oprechte belangstelling, rustige stem, perfecte woordkeuze en vriendelijkheid uitstralende non-verbale communicatie voerde hij het gesprek, mijn moeder ook ruim gelegenheid gevend te zeggen wat zij belangrijk vond. Hij verkreeg daarbij niet alleen de informatie die hij nodig had, maar tevens liet hij mijn moeder (en mijzelf) tevreden en vol vertrouwen achter. Veel langer dan twintig minuten had het niet geduurd.

Bedside manners is een tamelijk vaag begrip, volgens dictionaires het beste (maar wellicht toch niet helemaal precies) te definiëren als de manier waarop een arts omgaat met zijn of haar patiënten, compassie, vriendelijkheid en begrip uitstraalt en daarbij een comfortabel gevoel bij patiënten oproept. Waar het meest minutieuze detail in gedrag van artsen en patiëntenomgang wordt bestudeerd (zoals kleding van artsen, wat ze die dag hebben gegeten, hoeveel milliseconde oogcontact ze maken, en of er planten in de spreekkamer staan), is het verbazingwekkend dat over effectieve bedside manners vrijwel niets te vinden is in moderne literatuur. Waar Hippocrates nog uitvoerig uitweidt over het gewenste gedrag van artsen aan het bed van patiënten en diverse historici het voorbeeldige bedside gedrag van William Osler beschrijven, ontbreken systematische studies.

Nergens trainen we coassistenten in begrijpelijke taal een gesprek met patiënten te voeren

In het 84 pagina’s tellend Raamplan Artsopleiding, met daarin vele honderden eindtermen, komen bedside manners niet expliciet voor. En in geen enkel curriculum geneeskunde worden bedside manners systematisch onderwezen. Toch een beetje gek voor een cruciale factor in het arts-patiënt­contact. We nemen kennelijk aan dat professioneel gedrag wel vanzelf wordt bijgebracht door goede voorbeelden die studenten krijgen in de coschappen. Maar we weten ook allemaal dat niet alle opleiders altijd voorbeeldig gedrag demonstreren. En omdat studenten geen kader wordt verschaft van wat goed of minder gewenst is, moeten ze zelf maar uitzoeken hoe ze die bedside manners ontwikkelen. Slechts incidenteel en toevallig geven we coassistenten praktische tips om professioneel gedrag te verbeteren, zoals aankloppen voordat je een patiëntenkamer binnengaat, of even gaan zitten bij de dagelijkse visite aan een bedlegerige patiënt om gelijke ooghoogte en een minder gehaast gevoel te creëren. Nergens trainen we coassistenten in begrijpelijke taal een gesprek met patiënten te voeren. Bedside manners zijn (hoewel dan een misnomer) onverminderd cruciaal in de spreekkamer, van het ophalen van een patiënt uit de wacht­kamer tot simultane omgang met beeldscherm en patiënt.

Bedside manners komen niet aanwaaien, maar kun je leren en trainen. En alstublieft niet door het formuleren van weer zo een vreselijk vage competentie, maar gewoon door systematische en geïntegreerde aandacht in de coschappen en vervolg­opleidingen. 

Meer van Marcel Levi
  • Marcel Levi

    Marcel Levi is internist, voorzitter van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) en hoogleraar geneeskunde aan de Universiteit van Amsterdam.  

Op dit artikel reageren inloggen
Reacties
  • ANIOS huisartspraktijk, Amsterdam

    Fijn, leerzaam en belangrijk artikel zeg! Ik denk wel dat het te leren is en vooral als het een belangrijk onderdeel is of wordt van de opleidingen. Je kan ook aanstaande artsen die het misschien lastig vinden empathie te tonen, helpen door juist een... empirisch-bewezen struktuur te bieden waarmee ze kunnen oefenen en waarop ze feedback krijgen. Tijdens het UMCG zij-instroom traject kregen we in ieder geval een fantastisch module 'communicatie' dat -voor zover ik dat in kon schatten- iedereen tot een hoger niveau tilde qua gesprekstechnieken. Als voormalig docent Engels/Brit even een taalkwestie voordat het ingebed wordt in de Nederlandse taal: het is 'Bedside Manner' zonder '-s', maar dat terzijde, hoe meer aandacht ervoor, hoe beter!

    [Reactie gewijzigd door Berry, Liza op 27-01-2023 13:00]

  • H.M. Bronzwaer

    Psychiater, Rotterdam

    In ziekenhuizen lijkt niet zoveel veranderd sinds ik co assistent was. Het afstemmen op elkaar in communicatie is zeker iets wat met betrokkenheid en talent te maken heeft maar een hele betrokken talentvolle dokter kan net zoals een gewoon mens natuu...rlijk ook wel eens dichtslaan of bot overkomen zonder dat te willen. Niet effectief communiceren heeft vaak met gebrek aan inlevingsvermogen in jezelf of de ander te maken. Ik zou hier heel graag meer aandacht voor zien op de werkvloer.

  • G.B. Roos

    Huisarts (niet meer praktiserend), trainer en coach, Laren Nh

    Wat fijn dat u een arts trof met uitstekende bedside manners. En wat een merkwaardige conclusie dat we dit niet onderwijzen in het curriculum. Misschien even wennen na een lange Angelsaksische periode, maar we noemen dat onderwijs hier gewoon 'commun...icatie'. Het is competentie nummer twee in het CanMeds profiel en er wordt in diverse vervolgopleidingen (denk: huisarts) zeer intensief aandacht aan gegeven.
    Vaag is die competentie allerminst, er is overvloedige evidence voor wat werkt en wat niet. Gelukkig maar, want over het belang zijn we het helemaal eens!

  • F.A.W.M. Derksen

    ex huisarts en wetenschappelijk onderzoeker, DOETINCHEM

    Uit alle reacties zowel in MC als op LinkedIn blijkt dat veel mensen slechte ervaringen hebben als het gaat om communicatie in de zorg. ook hoor je veel mensen die betrokken zijn bij de huisartsopleiding dat in het curriculum best veel aandacht aan c...ommunicatie wordt geschonken. Ik denk dat daar nog wat fine-tuning kan plaatsvinden als het gaat om meer expliciete aandacht voor empathie. Echter wat enorm opvalt is dat vanuit de specialisten wereld, de mensen actief in de ziekenhuizen, zeer weinig reacties komen. Die lezen toch ook zou ik zo denken. Communicatie in de zorg lijkt geen issue voor hen! Het heeft volgens mij ook geen eigen plaats in de specialistenopleiding; het uiteindelijke resultaat van een opleiding als specialist - als het gaat om communicatie - wordt grotendeels bepaald door het rolmodel van de opleider. Ook blijkt uit onderzoek dat studenten na bachelor en master best empathisch gedrag vertonen maar dat het na een aantal jaren werken als AIOS in het ziekenhuis het grotendeels is verdwenen. De grote vraag voor mij is: Hoe krijgen we communicatie tussen arts en patiënt verplicht verankerd in de specialistenopleiding???

    • H.C. van Gorsel

      Arts en ervaringsdeskundige , Amsterdam

      Zoals u al aangeeft leeft het onderwerp niet onder ziekenhuis medisch specialisten. Patiënten noemen de interactie op zijn best puur zakelijk, vaak ook overkomend als arrogant, ongeïnteresseerd en/of bot. Blijkbaar vinden specialisten dat niet hun pr...obleem.

  • A. G?bel

    Huisarts, Amstelveen

    Hoewel ik denk dat veel dingen aan te leren zijn, zelfs bedside-manners, heb ik bij dit specifieke onderwerp toch het idee dat het voor 80% met het karakter - de persoonlijkheid - van de dokter te maken heeft. Een botte boer blijft een botte boer. Ee...n teruggetrokken persoon die thuis nooit boe of bah zegt, zal dat tegenover de patiënt ook niet gauw doen. En een cynicus blijft een cynicus. Er zijn natuurlijk prozaïsche gevallen waarin de dokter thuis een stille eigenheimer is maar op de bedrand van zijn patiënten opeens een onverwacht hartverwarmende attractie blijkt te zijn - vergelijk het met de succesvolle komiek die volle zalen laat bulderen maar bij navraag thuis een chagrijn is - maar over het algemeen straalt iemands persoonlijkheid toch echt wel door in de arts-patiënt communicatie.

    Daarnaast staat dokter zijn anno nu dermate onder tijdsdruk en is zó technisch en zó ingebed in (de angst voor) een claimcultuur dat dokters veel meer met hun eigen gedachtes, met hun apparatuur en hun toetsenbord bezig zijn dan met de patiënt. Het eerste wat ik probeer te doen bij huisartsen in opleiding bij ons in de praktijk is hun blik in de richting van de patiënt te sturen. Kijk wie er tegenover je zit, waar komt hij/zij vandaan, waar gaat hij naar toe, welke vragen/angsten/gedachtes zijn er. Wat heeft iemand de laatste tijd - vooral op medisch gebied - allemaal meegemaakt?
    Benader de patiënt vooral niet 'zoals jezelf benaderd zou willen worden', maar zoals je denkt dat de patiënt het beste benaderd kan worden. Wat heeft die nodig? Je hoeft niet te voelen wat de patiënt voelt - dat is nergens voor nodig en zou bovendien een vermoeiende bezigheid worden - maar je er in verdiepen en er aansluiting bij zoeken is al heel mooi en geeft een heel ander gesprek, vooral als je oprecht nieuwsgierig bent en meent wat je zegt. Patiënten hebben radar voor ongemeende flutreacties als 'ik kan me voorstellen dat dit heel naar voor u is' van een nog net niet kauwgumkauwende dokter die naar zijn scherm kijkt. Terwijl een welgemeend 'wat heeft u veel meegemaakt de afgelopen tijd', wonderen kan doen voor wat daarna komt.

    Dus aan te leren? Ja. Maar het werkt het beste als je werkelijk in iemand geïnteresseerd bent.

    [Reactie gewijzigd door G?bel op 25-10-2022 12:46]

    • H.C. van Gorsel

      Arts en ervaringsdeskundige, Amsterdam

      Mooi verwoord. Ik zou de laatste zin willen aanscherpen naar 'het werkt alleen als je werkelijk in iemand geïnteresseerd bent'. Dan volgt de rest vanzelf. Zo niet, heeft een patiënt het snel genoeg door. De meeste claims komen voort uit gebrekkige co...mmunicatie.

  • A.A.M. Crijnen

    psychiater, Haarlem

    Bedside manners matter - gelukkig maar dat Marcel Levi en zijn moeder zich gehoord voelen, in alle rust konden vertellen wat zij belangrijk vonden, en tevreden zijn over de afloop van het consult. Levi gunt dit alle patiënten en doet een oproep medis...ch interviewgedrag, zoals bedside manners meestal genoemd worden, systematisch in basis- en vervolgopleiding op te nemen. Deze wens tot professioneel maar betrokken interviewgedrag om tot een gesprek in begrijpelijke taal met de patiënt te komen is van alle tijden. Vandaar dat collega Kraan en ik, vanaf 1982 - precies 40 jaar geleden, de Maastrichtse Anamnese en Advies Scoringslijst met een programma van assessment ontwikkelden.
    Dit Program of Assessment van medisch interview gedrag, met MAAS als voorbeeld, met instructie en feedback van gedetailleerd, in gedragstermen geformuleerd interviewgedrag, met herhaalde meting van de competentie in de natuurlijke setting, met diverse instrumenten voor instructie, assessment, reflectie en zelf-assessment, met psychometrisch robuste schalen, met feedback door patiënten, met integratie van gerelateerde competenties zoals probleemoplossen rond diagnostiek en behandelplan, met relevante, toegepaste kennis en attitudes, staat model voor de hedendaagse instructie en assessment van medische competentie aan tal van universiteiten en opleidingen - wereldwijd. De herhaalde metingen van interviewgedrag, ondergebracht in zogeheten Triangulation Tracts, staan garant voor een gedegen, maar ook genuanceerde kijk op het functioneren van de opleideling en geven aanknopingspunten voor verdere ontwikkeling.
    In Nederland wordt de MAAS-systematiek al jaren toegepast in basis- en huisartsopleiding; alleen al 8.000 huisartsen, die gemiddeld 30% van de opleidingsmomenten besteedden aan de verdere professionalisering van de omgang met hun patiënten, werden opgeleid met MAAS. Levi bedoelt met zijn oproep waarschijnlijk te zeggen, dat het tijd wordt om ook in de opleiding van medisch specialisten systematisch aandacht aan bedside manners te besteden. Graag praten wij Levi en de opstellers van het Raamplan Artsopleiding bij over de achtergronden van MAAS. Ondertussen kunnen opleidelingen al terecht op onze site MAAS (www.maas-mi.eu) met hun devices voor instructie en reflectie waar ook opleiders veel van hun gading kunnen vinden.

  • J.M. Keppel Hesselink

    pijnarts, Bosch en Duin

    Mooi stukje Marcel! Alleen je schrijft: "Nergens trainen we coassistenten in begrijpelijke taal een gesprek met patiënten te voeren." Ik denk dat dit niet waar is. In ieder geval hadden wij indertijd in Utrecht werkcolleges Medische Psychologie aan d...e Maliebaan, en deze aspecten werden wel degelijk in rollenspellen uitgewerkt. Toen al (tachtiger jaren)! Ik zag hierboven dat ook elders dat wel degelijk het geval was.

  • docent, blogger, psycholoog, Maastricht

    (Anita Kaemingk) Beter ten halve gekeerd dan ten hele gedwaald, denk ik bij deze column. Ik weet ook niet goed of ik moet huilen of lachen. Het is fijn dat Levi nu eindelijk benadrukt dat je bedside manners moet leren en trainen, maar het is treurig... dat hij dat niet al heel lang geleden is gaan doen en niet op de hoogte blijkt van alle onderwijs daarin, van alle literatuur en onderzoek. Zie bv de bijdrage van Frans Derksen (boek Empathie in de spreekkamer), die met zijn leeftijd aantoont dat het niet gebonden is aan jongere generaties, en talloze andere literatuur en boeken over consultvaardigheden. In Maastricht worden al sinds jaar en dag consultvaardigheden getraind waaronder slechtnieuwsgesprekken, met een focus op contact maken.

    Ik denk nu: wéér een arts die eerst proefondervindelijk moet ervaren wat 'goed contact tussen dokter en patiënt' precies betekent, voordat hij gespreksvaardigheden serieus neemt.

    Ik vind het eerlijk gezegd een groot probleem, en ik hoop dat veel artsen mij van het tegendeel kunnen overtuigen: zodra geneeskunde studenten de kliniek ingaan 'ontleren' ze contact maken en empathie tonen. Het wordt niet beter maar eerder slechter. Alleen de studenten die hier nadrukkelijk feedback op krijgen (goede feedback wel te verstaan) of die zelfstandig zien wat het belang is van contact maken, zullen het blijven doen. En om meteen het argument uit de weg te ruimen dat het te veel tijd zou kosten: nee! Het is zeer kosteneffectief.

    In mei 2019 reageerde ik als volgt op een eerdere column van Levi over dit onderwerp:
    https://www.medischcontact.nl/opinie/blogs-columns/blog/leren-alle-geneeskundestudenten-echt-uitstekend-communiceren.htm

  • Arts en ervaringsdeskundige, Amsterdam

    In de jaren '90 aan de UvA was er wel degelijk aandacht voor omgang met patiënten tijdens de geneeskunde opleiding, alleen heette het medische psychologie. Dat dhr. Levi hier nu weinig van terugziet in de praktijk betekent vooral dat blijkbaar weinig... van is blijven hangen.

    De afgelopen jaren zie ik de zorg voornamelijk vanaf de andere kant van het bureau. Ik moet regelmatig terugdenken aan wat er bij medische psychologie werd gezegd over hoe het referentiekader van de arts en van de patiënt enorm kan verschillen, en dat je hier in het gesprek rekening mee moet houden. Belangrijkste hierin is achterhalen hoe je patiënt tegen dingen aankijkt en beleeft. Mijn ervaring is dat huisartsen dit een stuk beter hebben meegekregen dan medisch specialisten. In het ziekenhuis zit de medisch specialist meestal vooral met een mentaal dd lijstje in het achterhoofd en hoort alleen de punten die helpen om daar een keuze in te maken. Wat je probleem als patiënt nou precies is moet in een van die templates passen, waar vervolgens volgens een richtlijn een therapie aan wordt gehangen, en anders ga je maar terug naar de huisarts.

    Een vraag om duiding van klachten of uitkomsten van diagnostiek wordt doorgaans niet met uitleg of doorvragen beantwoord, maar met ongeduld en aanvragen van nog meer diagnostiek waarvan het nut onduidelijk is.

    Een echt empathische dokter houdt er rekening mee dat zijn/haar eigen referentiekader hoogstwaarschijnlijk anders is dan dat van een patiënt. En elke patiënt is anders, er is dus geen standaard patiënten referentiekader. De enige manier om er achter te komen wat je patiënt meemaakt en nodig heeft is het te vragen, en daadwerkelijk te luisteren naar het antwoord, vrij van eigen oordelen. Het zelf invullen hoe een patiënt vast wel zou denken of voelen (zoals in het voorbeeld hierboven) vind ik persoonlijk erg irritant en arrogant. Vaak klopt het niet, en het is juist niet empathisch om zelfs dat zelf in te willen vullen in plaats van het te vragen.

    • F.A.W.M. Derksen

      ex huisarts en wetenschappelijk onderzoeker

      voor authentiek empathisch gedrag is zelfkennis nodig en het kennen van je eigen grenzen. Dan pas is echt inleven mogelijk en geef je ruimte om samen een goed en evenwichtig besluit te nemen of plan te maken. Dan is er pas een balans in het consult.

      • H.C. van Gorsel

        Arts en ervaringsdeskundige , Amsterdam

        Eens, alleen gebeurt dat in de praktijk lang niet altijd. Ook het idee van professionele distantie als goed staat essentieel intermenselijk contact in de weg.

  • G.P. van Berge henegouwen

    MDL-arts niet praktiserend , Velp

    Dank! Het is me uit het hart gegrepen!

  • arts ouderengeneeskunde, Arnhem

    "En in geen enkel curriculum geneeskunde worden bedside manners systematisch onderwezen."
    Dit is niet herkenbaar, tijdens mijn studie in groningen werd ik vanaf jaar 1 doodgegooid (meerdere uren per week) met communicatietraining. En ook tijdens de... coschappen was dit regelmatig onderwerp, met name met jongere artsen. Ook nu in mijn werk als basisarts in de ouderengeneeskunde is het een van de belangrijkste onderwerpen in mijn supervisie gesprekken met de specialist ouderengeneeskunde.

    Dat het een belangrijk onderwerp is, dat in de collectieve artsen bewustzijn, inclusief medisch contact nog relatief onderbelicht is, kan ik mij wel in vinden. In die zin een mooie column!

    Aan de andere kant voel ik zelf ook wel antipathie bij het onderwerp, omdat het nooit goed genoeg lijkt. Ook in deze column is de conclusie dat er meer aandacht voor moet zijn. In plaats van simpel te vieren dat de arts van uw moeder het heel goed doet. Ik ervaar dat de verwachtingen en eisen aan artsen steeds onrealistischer proporties aannemen. Dat moet een rol spelen bij de hoge aantallen uitval van (jonge) dokters. Dus wees alstublieft voorzichtig daar nog een eis bovenop te gooien.

    • F.A.W.M. Derksen

      Ex huisarts en wetenschap onderzoeker

      Binnen de communicatie bestaat ‘ genoeg’ niet wat empathisch gedrag betreft. Zeker in het licht van de steeds verdergaande robotisering in de zorg!

  • F.A.W.M. Derksen

    gepensioneerd huisarts en wetensch. onderzoeker Radboudumc., DOETINCHEM

    Beste collega Levi, met veel plezier lees ik uw columns. Deze over empathie met extra veel interesse. Want na mijn loopbaan als huisarts heb ik veel wetenschappelijk onderzoek naar empathie gedaan in de arts patiënt communicatie. Ik moet u vanuit mij...n expertise toch wijzen op een omissie in uw stuk. U geeft aan dat er weinig wetenschappelijk onderzoek naar empathie bestaat; dat is onjuist. Niet alleen ik maar velen voor mij en na mij hebben dit belangrijke onderdeel van de communicatie onderzocht. En er zijn keiharde resultaten bekend. Echter, omdat het als een softie wordt gezien is er weinig aandacht voor binnen onze beider vakgroep. Dit jaar is er van mij een leerboek verschenen bij BSL met als titel: 'Empathie in de spreekkamer." en als ondertitel: Achtergronden, wetenschappelijke inzichten en praktische vaardigheden. De doelgroep lezers zijn de AIOS. In dit boek probeer ik juist reclame te maken voor de wetenschappelijke onderbouwing van het concept empathie! In feite geeft het veel inzichten voor alle zorgverleners. Wellicht kunt u dit in een volgende stuk corrigeren. Overigens stuur ik u graag een exemplaar toe. Mailt u mij met uw adresgegevens dan komt dat in orde. Met vriendelijke en collegiale groet, Frans Derksen. fransderksen55@gmail.com

  • J.A. Kragten

    Cardioloog , Heerlen

    Altijd goed, wanneer in tijden van dure diagnostiek en zorg weer eens aandacht wordt geschonken aan het meest primaire dat de geneeskunde kent: het contact tussen een arts en zijn/haar patiënt!
    Dank, Marcel, dat jij dit punt opneemt in jouw wekelijk...se beschouwingen!
    Als gepensioneerd cardioloog vind ik het een eer om nog af en toe in de zorg te participeren, wanneer er roosterproblemen zijn. Ik heb meer tijd en kan dus op de Eerste Harthulp samen met de co- assistent het contact met de patiënt leggen en luisteren hoe hij/zij de anamnese ‘doet’ . Na afloop stel ik ook nog wat vragen aan de patiënt en tot slot vraag ik aan de patiënt, hoe hij/zij het gesprek heeft ervaren en of er nog tips zijn!
    Op de weg terug naar en in de dokterskamer praten we een en ander nog eens door. Ik heb de indruk dat dit door de jonge (a.s.) collega’s wordt gewaardeerd. Zij leren van de extra info, die via mijn aanvullende vragen binnenkomt.
    Misschien een leuke gedachte voor andere (gepensioneerde) collega’s met tijd en minder spanningen op de boog van alledag, zoals onze nakomelingen?

 

Cookies op Medisch Contact

Medisch Contact vraagt u om cookies te accepteren voor optimale werking van de site, kwaliteitsverbetering door geanonimiseerde analyse van het gebruik van de site en het tonen van relevante advertenties, video’s en andere multimediale inhoud. Meer informatie vindt u in onze privacy- en cookieverklaring.