Ik zal behagen

Onlangs was ik weer eens bij een uitvaart. Een requiem voor een covid-19-patiënt. Eén gezang klinkt nog na in mijn hoofd. Placebo Domino in regione vivorum. Ik zal de Heer behagen in het land der levenden. Talloos zijn de verwijzingen naar het leven in de dodenliturgie. Een rite die al meer dan duizend jaar bestaat.

In vroeger eeuwen deden sommige slimmeriken zich voor als een bekende van de overledene. Zij slopen stiekem de koorgelederen binnen en zongen daar uit volle borst het Placebo Domino mee. Zo ontstond de term placebozanger voor iemand die valselijk een (familie)betrekking claimde met de overledene. Zo kon hij deel krijgen aan het begrafenismaal. Zingen werd zo een nepdaad van naastenliefde. En een nepgeneesmiddel ging placebo heten.

Wie zich verdiept in de geschiedenis van de geneeskunde ziet dat genezen eeuwenlang buiten het bereik van dokters lag. Dokters stonden erbij en keken ernaar. Machteloosheid was troef. De drang om toch iets te doen was groot. Ut fiat aliquid schreef men dan maar een nepmiddel voor. Ambroise Paré, Frans chirurg uit de 16de eeuw, was zich daarvan wel bewust. Wat kan een geneesheer doen? ‘Guérir quelquefois, soulager souvent, consoler toujours.’ Met een placebo kun je niet genezen, maar wel behagen, troosten, en je eigen gevoel van machteloosheid verzachten. En soms hielp een placebo! Destijds was het gebruikelijk om oorlogsverwondingen met kokende olie te behandelen. Toen bij het beleg van Turijn in 1537 de olie opraakte, bedacht de jonge dokter Paré ter plekke een zalf van eierdooiers, rozenolie en terpentijn. En kijk: de gewonden hadden minder pijn en herstelden sneller. Een ongecontroleerde observatie, maar de patiënten waren ermee gebaat. En Paré had zijn patiënten behaagd.

In een tijd van evidencebased medicine lijkt er geen plaats meer voor placebo’s. Placebo’s kunnen wel helpen – en dure placebo’s helpen nog beter – maar werken doen ze niet. Er zit ook geen bijsluiter bij. Dat zou ook zinloos zijn. Middelen die niet werken, hebben ook geen bijwerkingen. Bovendien is het voorschrijven van placebo’s eigenlijk gewoon bedrog. Anno 2020 is een nepbehandeling misplaatst. Tenzij er sprake is van informed consent, bijvoorbeeld als de patiënt is gevraagd om mee te doen aan een gerandomiseerd en gecontroleerd onderzoek. Een RCT. Zo wordt deze door EBM verworpen pseudofarmacotherapie toch nog opgewaardeerd tot een erkende procedure bij het uitvoeren van een RCT.

Ik zal behagen. Is het niet meer met pillen dan maar met woorden. Ut fiat aliquid. Er bestaat zoiets als placebotaal. Bedoeld om te behagen. Soms zijn het gelikte metaforen. Maar soms ook onbeschaamde nepwaarheden. We hebben diagnostische placebotaal in de vorm van metaforen. ‘U bent uit balans.’ ‘De batterij moet worden opgeladen.’ Dat helpt soms. Maar soms pakt het precies verkeerd uit. Met de metafoor ‘U bent opgebrand’ voelt de patiënt zich niet beter. Hij vervalt gemakkelijk tot nietsdoen en het herstel duurt langer.

Therapeutische placebotaal zien we in de vorm van nepwaarheden of nepzekerheden. Het zijn de bekende oppeppers. ‘Met dit middel gaat u zich beter voelen.’ ‘Ik zet uw wervels weer recht.’  Naarmate de voorschrijver meer status heeft, heeft hij ook meer invloed. Denk aan Trump en Bolsonaro. Beiden adviseerden hydroxychloroquine tegen covid-19. Trump en Bolsonaro lieten het niet bij placebotaal. Beiden slikten het middel ook demonstratief voor het oog van de camera. Vele duizenden mensen volgden hun voorbeeld. Bedenkelijk, want hydroxychloroquine is geen onschuldig nepmiddel. Bij covid-19 werkt het middel zelfs averechts, doordat het het mechanisme van de ‘getrainde immuniteit’ van de monocyten tegenwerkt. Dat blijkt uit onderzoek van Radboudumc. En dan heb ik het nog niet over al die andere nare bijwerkingen. Maar wie tot elke prijs wil en zal behagen, neemt dat allemaal op de koop toe.