Het afzien van Amadé

Tegenwoordig kennen we de palliatieve sedatie, waardoor de laatste levensfase rustig verloopt. Het sterven lijkt veel op inslapen. Zo kan een smartelijke dood met pijn of benauwdheid worden voorkomen. Ook de angst voor het sterven zelf wordt beteugeld. En voor wat daarna komt. Hel, hemel, of helemaal niets? Ooit een martelende onzekerheid voor stervenden.

Bepaald niet rustig was het levenseinde van Mozart. Wolfgang Amadé ­– zo ondertekende hij zijn brieven – was pas 35 jaar oud toen hij op 5 december 1791 stierf. Over de doodsoorzaak lopen de meningen uiteen. Infectie? Nierfalen? Vergiftiging? Wie zich in de bronnen verdiept, raakt al gauw in verwarring. Een interessante medisch-historische puzzel. Hoe verliepen die laatste maanden? Een reconstructie aan de hand van Mozarts Briefe en biografieën.

Het jaar 1791 verloopt succesvol. Wolfgang Amadé verblijft meest in Wenen. Hij componeert twee opera’s. Eerst La clemenza di Tito. En dan begint hij eind mei aan zijn laatste opera: Die Zauberflöte. Obsessief werkt hij de hele zomer door. Op 30 september is de première in het Schikaneder theater. Op 14 oktober schrijft hij een opgewekte brief aan Constanze, zijn ‘liebstes, bestes Weibchen’. Zij is in Baden aan het kuren. De brief blaakt van levenslust. Die Zauberflöte loopt als een trein. Elke avond volle bak in het theater. Op een avond bespeelt de componist zelf bij wijze van grap het klokkenspel in de aria van Papageno.

Wolfgang Amadé heeft doorlopend geldproblemen, maar schrijft niets over een minder goede gezondheid. Toch gaat het snel bergafwaarts. Op 10 november ligt hij gedeeltelijk verlamd te bed. Een hersenbloeding?

Begin december is hij druk met zijn Requiem. Een opdracht van een onbekende. Hij wordt er goed voor betaald. Hij heeft de muziek al in zijn hoofd. Nu nog opschrijven. Een koortsende ziekte overvalt hem, net als hij toe is aan die dramatische passage uit het Dies Irae.

Confutatis maledictis

Flammis acribus addictis

Salva me cum benedictis.

Als de verdoemden zijn aangeklaagd,

overgeleverd aan de bijtende vlammen,

red mij dan met de gezegenden.

Hier verklankt hij de angst van de mens die sterven moet. De angst voor de eeuwige verdoemenis. Wonderkind Wolfgang wordt gekweld door zondebesef. Hij heeft een losbandig leven geleid. Nu moet hij rekenschap afleggen. Dat doet hij met zijn muziek. Luide mannenstemmen zetten het Confutatis in. Zij schreeuwen de wanhoop der verdoemden uit. Serene vrouwenstemmen bieden in het Salva me een uitzicht op een verre verlossing. Maar de mannenstemmen keren terug. De muziek gaat heen en weer, het is een worsteling tussen hel en hemel. De eeuwige zaligheid lijkt onbereikbaar. Confutatis is de laatste passage die Mozart zelf heeft getoonzet. Bij het daaropvolgende Lacrimosa is de veder hem voorgoed uit de hand gegleden. Zijn leerling Süssmayr heeft het Requiem afgemaakt. Te laat voor Mozarts uitvaart in de Stephansdom op 6 december 1791. 

Blijft de vraag naar de doodsoorzaak. Het meest intrigerend is de theorie van de arsenicumvergiftiging. Een dokter heeft misschien Aqua Tofana voorgeschreven. Dit arsenicumhoudende drankje werd destijds toegepast bij de behandeling van malaria, koorts en pijn. Maar het kan ook via de inkt zijn gegaan. De musicologen Hahn en Maurer-Zenck vonden arsenicum in de inkt van het manuscript van Die Zauberflöte. Had iemand arsenicum in de inktpot gedruppeld? Dat Mozart binnenkreeg bij het likken aan pen of veder? En wie dan wel? Antonio Salieri, componist aan het keizerlijk hof te Wenen, en jaloers op Wolfgangs genialiteit? Dat wil de film Amadeus ons doen geloven. Of hadden Weense vrijmetselaars een appeltje te schillen met Mozart? Die had immers in Die Zauberflöte geheimen van hun genootschap prijsgegeven. Beluister de aria van Sarastro. De muziek van het inwijdingsritueel der vrijmetselaars. 

Maar er is meer. De uitgebreide oedemen in de laatste levensdagen kunnen wijzen op nierfalen na een glomerulonefritis door een streptokokkeninfectie. Streptokokken kunnen ook de ‘reumatische ontstekingskoorts’ verklaren waarover biografen spreken. Nog een infectietheorie: trichinose door het eten van niet goed doorbakken varkensvlees. Daarop wijst een brief die Mozart kort voor hij ziek werd aan Constanze schreef. ‘Wat ruik ik? ... varkenskoteletten! Che Gusto! Ik eet op je gezondheid.’