Met Sarphati in het park

Koningsdag. Lekker weer, vrije dag, wat is dan leuker dan een dagje Amsterdam? Natuurlijk denken veel meer mensen dat. In de loop van de middag wordt het te druk. De parken worden ontruimd en gesloten. Ook mijn favoriete park: het Sarphatipark.

Het Sarphatipark ligt midden in De Pijp. Het is een prachtig park in Engelse landschapsstijl. Een oase van rust in de stad. Midden in het park, in een klein tempeltje, staat de kloeke buste van de man die de aanzet gaf voor dit park: dokter Samuel Sarphati (1813-1866). Hij is een tijdgenoot van Coronel en net als Coronel van Portugees-Joodse afkomst. Tijdens de bezetting haalden de Duitsers zijn borstbeeld weg, maar na de oorlog werd het meteen teruggeplaatst. In het park kun je lekker ontspannen en mijmeren. Het enige nadeel vind ik al die loslopende honden. Maar dat mag hier.

Wat voor iemand is Samuel Sarphati? Hij is van eenvoudige komaf. Zijn vader, tabakshandelaar, stuurt hem naar de Latijnse school in Amsterdam. Daarna gaat Samuel geneeskunde studeren in Leiden. Hij verdiept zich ook in de gezondheidsleer en de scheikunde, en krijgt daarvoor als student een onderscheiding.

In 1839 vestigt Sarphati zich als huisarts in Amsterdam. In zijn praktijk wordt hij geconfronteerd met de barre omstandigheden waarin veel van zijn patiënten leven. Hele gezinnen wonen in kelders. Er is een hoog geboortecijfer maar ook een hoge zuigelingensterfte. In de straten stinkt het naar zwavel, mest en vuilnis. Sarphati is geen doorsneedokter. Hij heeft al snel in de gaten dat de meeste ziektes zo rond 1840 niet echt te genezen zijn. Als dokter kun je wat pappen en nathouden. Ziektes voorkómen, dat kan wel. Bijvoorbeeld met stadsreiniging, goede huisvesting, goede voeding en schoon drinkwater. Dáár zal hij zijn energie, tijd en geld in gaan steken.

Sarphati ontpopt zich als een gedreven mens, vol ideeën en initiatieven. Hij is doortastend. Hij laat zich niet ringeloren door de Amsterdamse bureaucratie. Veel van zijn activiteiten komen de levenskwaliteit van de Amsterdammers ten goede. Hij sticht aan de Vijzelgracht Nederlands eerste broodfabriek, met een weekproductie van negenduizend goedkope broden. In 1842, zeven jaar vóór de oprichting van de Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst, richt hij de Nederlandsche Maatschappij ter bevordering der Pharmacie op.

In 1847 krijgt hij een vergunning om afval te verzamelen, en sticht hij de Maatschappij tot bevordering van Landbouw en Landontginning. Deze krijgt het monopolie op de afvoer en verwerking van het stadsvuil. Sarphati sticht en passant een abattoir. In 1852 richt hij de Vereeniging voor Volksvlijt op. In 1855 volgt de Maatschappij voor Meel- en Broodfabrieken die broden aanbiedt 30 procent onder de prijs die de bakkers vragen.

Sarphati stort zich ook op bouwprojecten, zoals het Paleis voor Volksvlijt op het Frederiksplein (waar nu de Nederlandsche Bank staat) en het Amstel Hotel. Zijn stedenbouwkundige activiteiten bezorgen hem de bijnaam ‘de Amsterdamsche Haussmann’. Helaas zal hij de realisering van veel van zijn bouwplannen niet meemaken. Hij overlijdt op zijn 53ste, kort na de eerstesteenlegging van ‘zijn’ Amstel Hotel. Maar hij leeft voort in zijn stadspark.

Peinzend over dat park rijst er bij mij nog een vraag. Zou het Sarphatipark in de negentiende eeuw ook een parc vaccinogène zijn geweest? Na de invoering van de Wet op de besmettelijke ziekten in 1872 kwamen dergelijke parken in enkele steden van de grond. In parcs vaccinogènes liet men kalveren rondlopen die met koepokken waren besmet, om entstof te leveren voor de pokkenvaccinatie. Ik denk dat Sarphati daar een voorstander van zou zijn geweest. Hij was immers een preventist in hart en nieren! Maar zeker weten we het niet, want – in tegenstelling tot de schrijflustige Coronel – heeft Sarphati ons niet één publicatie nagelaten.

Verder lezen? De biografie van Lydia Hagoort: Samuel Sarphati: van Portugese armenarts tot Amsterdamse ondernemer. Uitgeverij Bas Lubberhuizen, 2013. ISBN 978-90-5937-3297.