WRR: ‘Zorgkosten zijn niet op te brengen’

Anders gezegd: de financiële, personele en maatschappelijke kosten van de zorg zijn op termijn onhoudbaar. Dat betekent dat de politiek de samenleving moet voorbereiden op toenemende schaarste in de zorg en dat scherpe keuzes noodzakelijk zijn, waarschuwt de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) in het advies ‘Kiezen voor houdbaarheid. Mensen, middelen en maatschappelijk draagvlak’ dat 15 september verscheen. De raad gaat daarbij bepaald niet over één nacht ijs. Ter onderbouwing werd een flink aantal achtergrondstudies uitgevoerd die als zelfstandige publicaties zijn verschenen. ‘We luiden de noodklok’, zegt raadslid en neuroloog Marianne de Visser, emeritus hoogleraar neuromusculaire ziekten (UvA). ‘Het gaat nu nog goed in de ziekenhuiszorg en we hebben een unieke huisartsenzorg, maar burgers maken zich terecht grote zorgen over kwaliteit en toegankelijkheid van de ggz, de jeugdzorg en de ouderenzorg. En als we de kosten niet beteugelen, dan komt ook de kwaliteit van de curatieve zorg in het geding.’

Geen tijdwinst

Enkele veelgenoemde remedies blijken geen afdoende oplossingen. Substitutie van het zorgaanbod – ‘Juiste Zorg op de Juiste Plek’ – bijvoorbeeld. De Visser: ‘Patiënten vinden het fijn: de diagnose en de behandeling door de arts, de warme hand van de verpleegkundige, maar op de betaalbaarheid van de zorg heeft dit geen effect.’ Ook van digitalisering wordt te veel verwacht: ‘Tijdens de pandemie hebben digitale contacten met patiënten een enorme vlucht genomen. Maar het levert artsen vaak geen tijdwinst op.’

Meer in het algemeen is de hoop dat techno­logische ontwikkelingen ons uit de brand zullen helpen ijdel. Nieuwe technologieën zijn vaak ‘complementair’: in plaats van bestaande zorg te vervangen komt er meestal zorg bij. En ze zijn vaak de hoop van patiënten die nu nog minder goed zijn te behandelen, waardoor per saldo meer zorg geleverd wordt. Denk aan gentherapie voor zeldzame en tot nu toe vaak onbehandelbare aandoeningen. Bovendien neemt het toekomstige zorgvolume ook nog eens toe als nieuwe techno­logie leidt tot een hogere levens­verwachting.

IJdele hoop

De hoop dat een ander zorgstelsel soelaas kan bieden, is al net zo ijdel. Volgens Gijsbert Werner, stafmedewerker en onderzoeker bij de WRR, hebben alle westerse landen – ongeacht hun soms sterk uiteenlopende stelsels – te maken met vergelijkbare vraagstukken. ‘De resultaten van een internationale vergelijking geven geen reden om aan te nemen dat een fundamenteel andere stelselinrichting tot een doelmatiger inrichting van de zorg zal leiden. Daarbovenop komt dat een stelselherziening bestuurlijk en maatschappelijk gezien hoge transitie­kosten en een lange voorbereidingstijd vergt.’

‘Stop met het aanbieden en vergoeden van zorg die niet wetenschappelijk is onderbouwd’

Om greep op de zorguitgaven te krijgen moet de politiek die niet anders behandelen dan andere overheidsuitgaven, stelt de WRR. Je zou zeggen dat je, gezien de huidige zeer lage rente, kunt besluiten tot ‘schuldfinanciering’. Dat hoeft niet per se tot onhoudbare publieke financiën te leiden, mits het gaat om incidentele uit­gaven. En juist op dat punt doet de WRR dit idee de das om: zorguitgaven zijn structureel van aard, want jaarlijks terugkerend. En lenen voor dergelijke uitgaven maakt dat er niet alleen rente betaald moet worden op het tekort van het huidige jaar, maar ook op alle voorgaande tekorten. De Visser: ‘Dat leidt tot een versneld oplopende staatsschuld, mensen zullen dan meer premie en belasting moeten betalen, terwijl ze nu al vinden dat ze te veel zelf moeten betalen.’ Nog een tegenargument is dat een groot deel van de zorguitgaven bestemd is voor mensen die buiten het arbeidsproces staan. De WRR is op dit punt economisch streng, want schrijft: ‘Dat betekent uiteraard niet dat er geen brede, niet-financiële, maatschappelijke baten mee gemoeid zijn, maar wel dat de financiële houdbaarheid alleen in stand blijft als die baten ook verzilverd kunnen worden.’

Steeds groter gat

Nog een zorg is dat de bereidheid om voor anderen te betalen op den duur onder druk kan komen te staan, met name bij leefstijlgerelateerde aandoeningen. Zo dreigt een steeds groter gat tussen de door burgers ervaren kosten en de baten van ons zorgstelsel. Dat de WRR vol inzet op preventie verrast daarom niet. ‘De baten daarvan liggen uiteraard ver in de toekomst, en dat maakt het bij uitstek tot een taak van de overheid’, zegt Gijsbert Werner. ‘Het hele overheidsbeleid moet daarop gericht zijn en alle departementen moeten daarin een vooraanstaande rol spelen.’ De Visser memoreert dat dit tot nu toe niet van de grond is gekomen, ofschoon daar onder minister Ab Klink (2007-2010) al plannen voor bestonden. ‘VWS zal in dat opzicht een stevige regierol moeten spelen. Het Nationaal Preventieakkoord is een prachtige, maar zeer vrijblijvende eerste stap. Wij vinden dat een verplichtende aanpak gericht op brede gezondheid niet uit de weg moet worden gegaan.’

Lichte ggz

De WRR wil verder dat de politiek veel beter dan nu afbakent welk deel van de zorg uit publieke middelen wordt betaald. Met name in de ggz, de jeugd- en de ouderenzorg is een langetermijnvisie op wat precies de collectieve kern is cruciaal. De Visser: ‘Behoren lichte vormen van ondersteuning wel tot de collectieve zorg? Is “lichte ggz” echt allemaal psychiatrische of psychologische hulpverlening?’ Van een veel groter deel van de zorg zou de (kosten)effectiviteit expliciet beoordeeld moeten worden. Nu gebeurt dat alleen voor een deel van de geneesmiddelen – andere zorg stroomt via een ‘open’ route automatisch het pakket binnen. Dat betekent voortaan ook een oordeel vellen over de effectiviteit van medische hulpmiddelen zoals operatierobots, en over de inzet in de langdurige zorg en de ggz van nieuwe methoden als zorgrobots of e-health. En ook: stoppen met het aanbieden en vergoeden van zorg die niet wetenschappelijk is onderbouwd. De Visser daarover: ‘Als dokter weet ik dat het ingewikkeld is om af te stappen van bepaalde diagnostiek en behandeling die, nadat je die jarenlang gewend bent geweest, toch minder effectief blijkt. Toch moet het: dit is bij uitstek iets waarop we dokters kunnen aanspreken.’ ‘Wij denken’, vult Werner aan, ‘dat een uitvoerende instantie in dat opzicht onafhankelijke doorzettingsmacht zou moeten krijgen, en dat de politiek zich daar verder niet meer mee zou moeten bemoeien.’

De stem van de burger

Het blijft daarbij wel zaak de stem van de burger te horen en ‘mee te nemen’ in de keuzes die nodig zijn. In het huidige versnipperde politieke klimaat denkt de WRR aan de instelling van een burger­forum, want onderzoek en ervaringen in het buitenland laten zien dat ook leken na scholing en voorlichting bereid en in staat zijn moeilijke keuzes over prioritering in de zorg te maken. Voorkom in ieder geval ‘incidentenpolitiek’ en vermijd ‘bestuurlijke drukte’, waarschuwt de WRR. ‘Verandering in de zorg duurt jaren, en vergt een lange adem. Overlaad de sector niet met nieuwe programma’s, acties en initiatieven.’ 

Links

Het advies plus studies zijn te vinden op: www.wrr.nl