‘Was dat een verzetsdaad?’

Reportage Veteranendag 24 maart 2009

Bekijk hier de video met beelden van de Veteranendag »»

Aardige anekdotes en huiveringwekkende herinneringen kwamen naar boven, vergeten vriendschappen bloeiden op tijdens de door Medisch Contact georganiseerde Veteranendag. Ruim zeventig hoogbejaarde artsen blikten terug op hun ervaringen met werken en studeren onder de Duitse bezetting.

Terwijl het auditorium langzaam volloopt, zit de heer Bleeker (1920) nog even in de foyer. Aan een kopje koffie is deze ‘Lochemse jongen’ na de lange rit uit het oosten des lands wel toe. Als hij op weg naar de zaal langs de speciaal historisch ingerichte spreekkamer loopt, valt zijn blik op een ouderwetse oogspiegel. ‘Oh, zo een heb ik zelf nog lang gebruikt’, zegt hij glimlachend.

Het is een eerste herkenning op een dag vol herinneringen. Zo’n zeventig senioren – die vóór 1948 hun artsendiploma haalden – kwamen 24 maart voor de Veteranendag naar Domus Medica in Utrecht.

Ondanks hun hoge leeftijd, laten velen de lift links liggen en lopen opvallend kwiek de trappen naar de foyer op. De kleine spreekkamer, ingericht met objecten uit het medisch-farmaceutisch museum De Griffioen, onthult al iets van de barre en onzekere tijden waarin de genodigden geneeskunde studeerden of beoefenden: naast ‘gewassen, geplakte, gedroogde en gepoederde’ rubber handschoenen hangt aan de hoek van het verkleurde kamerscherm een oud gasmasker.

In een vitrine iets verderop liggen ‘brandplaatjes’: de geallieerden wierpen de fotootjes van het koningshuis tijdens de bezetting uit. De Duitsers waarschuwden dat deze door de aanwezige fosfor brandwonden zouden geven.

Binnen, in de grote zaal, halen de aanwezigen herinneringen op aan de Tweede Wereldoorlog. Van het begin (‘We hoorden vliegtuigen overkomen. We dachten: het kan toch geen oorlog zijn, wat is het dan wel?’) tot het einde (‘Die eerste sigaret van een Canadees: Ik sloeg bijna tegen de vlakte’). Hier en daar iets verhalen de artsen over de nasleep, maar vooral veel over hoe het doktoren en studeren hen in de oorlogsjaren verging.

Diep graven
Aan de hand van verschillende thema’s bespreken de oud-artsen en -studenten, verdeeld over zeventien tafels, hun ervaringen. Voor de één is het diep graven in het geheugen, de ander vertelt alsof het gisteren was. Tafelvoorzitters (hoogleraar medische geschiedenis Mart van Lieburg en redactieleden van organisator Medisch Contact) en overige genodigden, zoals hedendaagse geneeskundestudenten en historisch geïnteresseerde artsen, vragen en luisteren aandachtig.

De Veteranendag is bewust georganiseerd op 24 maart, dezelfde dag als waarop in 1943 de afplakactie begon: artsen die weigerden lid te worden van de nationaalsocialistische Artsenkamer, plakten massaal het woord ‘arts’ af op het naambordje bij hun huis of praktijk. ‘Dat is het meest memorabele moment van het artsenverzet in de Tweede Wereldoorlog’, aldus hoofdredacteur Ben Crul bij de opening van de dag.

Uit de vele verhalen die volgen, blijkt dat er nog veel meer vormen van verzet waren – met een grote of kleine v. Al zagen de artsen dat zelf lang niet altijd zo. ‘Ik was koerier voor het Medisch Contact. Was dat een verzetsdaad?’, antwoordt mevrouw Pel-Mellink (1919) uit Middelburg tijdens de plenaire middagsessie, als historicus Van Lieburg haar vraagt naar haar ‘moedige rol in de bezettingsjaren’ (zie ook blz. 787) Voor de oud-studenten en artsen kwam verzet plegen veelal met een zekere vanzelfsprekendheid. ‘Iets waar wij, die de oorlog niet hebben meegemaakt, met veel respect naar kijken’, aldus zesdejaarsstudente geneeskunde Evelien Dijkema.

Juist met hun privileges en werkzaamheden konden artsen meewerken aan het verzet. Met valse diagnoses, ziekten en aandoeningen redden ze vele ‘patiënten’ van tewerkstelling en andere gruwelheden. Artsen mochten ook in spertijd de straat op en konden daarmee eveneens – al dan niet onder het mom van een visite of spoedgeval – het verzet helpen. Daarnaast liepen vrouwen minder risico dan (jonge) mannen om (willekeurig) te worden opgepakt. Sommige mannelijke artsen gingen voor verzetsdaden dan ook als vrouw verkleed naar buiten.

Schurft
Ziekenhuizen deden vaak dienst als onderduikadres. Niet in de laatste plaats voor artsen (in opleiding) zelf. Ze sliepen in operatiekamers of op brancards. Sommigen hadden geluk als verpleegsters extra eieren, karbonades en ander eten van huis meenamen. ‘De Duitsers zochten minder snel in ziekenhuizen’, vertelt de heer Huisman (1915) uit Oosterhesselen. ‘Je kon daar onderduiken maar tegelijkertijd toch je werk doen.’

Ook Huisman gaf via estafetteberichten mededelingen van verzetsgroep het Medisch Contact door. ‘Je wist alleen van wie je het bericht had en aan wie je het door moest geven, verder niets’, vertelt hij. ‘Hoe minder je wist, hoe beter het was. Dat was in die tijd de gouden regel.’

Medicijnen en andere medische benodigdheden werden in de loop van de oorlog steeds schaarser. ‘We maakten van zwavel en raapolie een mengsel tegen schurft’, vertelt de heer Cretier (1918) uit Nijmegen aan zijn tafelgenoten. ‘In plaats van met catgut moesten we hechten met Brocafil van fabrikant Brocades. Dat noemden we al snel ‘brekefiel’, want het was niet zo sterk.’

Wel sterk was de alcohol – 96 procent – waarvan artsen en assistenten jaarlijks ieder tien liter kregen. ‘Voor gebruik in de praktijk. Maar wij assistenten hadden niet zoveel nodig’, vertelt de heer Offerhaus (1916) uit Roosendaal. Het bleek waardevol als ruilmiddel. ‘Je kon er veel boter voor krijgen. En af en toe gebruikten we het als borreltje voor onszelf.’ De heer Oorthuys (1916) uit Den Haag vertelt dat zijn vader, een geheelonthouder, ooit aan een op straat stervende patiënt een slok van het sterke spul gaf om de pijn te verzachten.

Deutsche Zeitung
Behalve voor artsen, was het ook voor veel geneeskundestudenten behelpen in de oorlogsjaren, omdat ze moesten onderduiken of de universiteiten waren gesloten. Hier en daar vonden clandestiene colleges plaats: ‘We kregen in Rotterdam anatomieles van een dokter uit Amsterdam’, beschrijft mevrouw IJspeert-Meijers (1924) uit Soest. ‘Hij kwam binnenlopen met in zijn ene jaszak het preparaat. Uit de andere stak de Deutsche Zeitung, daar had hij zich zogenaamd mee vermaakt in de trein. Dan viel niemand hem lastig.’

De Duitsers eisten dat studenten een loyaliteitsverklaring tekenden. Voor velen was het uiterst vanzelfsprekend dit te weigeren. Maar soms was de druk om toch te tekenen (te) groot. Bijvoorbeeld omdat er werd gedreigd met gevolgen voor hun ouders. Krijgsgevangen studenten in kamp Vught werden voor het blok gezet: loyaliteit verklaren aan de Duitsers of zich melden voor de Arbeitseinsatz in Duitsland. Ze hebben allen de loyaliteitsverklaring getekend in de overtuiging dat voor de Duitsers werken fouter was.

‘Als student wilden ze een morele afweging maken, maar dat kon niet altijd’, vat vijfdejaarsstudent geneeskunde Jelle Zwaag uit Nijmegen de verhalen die hij heeft gehoord samen. ‘De scheiding tussen loyaal en niet-loyaal is moeilijk te maken.’

Tussen de zware en emotionele onderwerpen door is er ook tijd voor vermaak. Voormalig Miller Sextet-zanger Eddy Doorenbos en zangeres Katelijne van Otterloo brengen de genodigden swingend terug in de tijd. Met liedjes als ‘How do you like your eggs in the morning’ (I like mine with a kiss) en ‘Weet je nog wel’ (die avond in de regen). Op verzoek van de oudste aanwezige genodigde, de 99-jarige heer Keilson (1909) uit Bussum, sluiten ze af met de jazzklassieker ‘I can’t give you anything but love, baby’.

Fitter
Aan het einde van de dag klinken vooral tevreden geluiden. Alleen: ‘Ze zijn er een beetje laat mee, anders waren we fitter geweest’, concludeert een genodigde bij het verlaten van de zaal. Mevrouw Schutte-Beek (1921) uit Gorssel noemt het desgevraagd een interessante dag. ‘Het laat je die tijd weer opnieuw beleven. Veel herinneringen had ik toch weggeschoven’, zegt ze. ‘Voor mij was het wel emotioneel. Maar dat is niet erg.’

De Veteranendag was naast een dag van herinneringen ook een – vaak na jaren – weerzien van oud-collega’s, studiegenoten en vrienden. ‘Mijn vrouw en ik hebben één bekende ontmoet’, vertelt de heer Kramer (1916) uit Steenwijk. ‘Hij ging na de oorlog als arts naar Indonesië. Ik heb hem toen via de veldpost een brief geschreven. Daarop zette je toen de naam en het onderdeel waar iemand was ingedeeld. De militaire post zorgde ervoor dat die bij de betrokkene kwam. Maar die brief heeft hij nooit gekregen. Na een jaar of twee lag hij weer bij mij in de bus, met ‘adres onbekend’. Ik heb de envelop niet opengemaakt, maar netjes opgeborgen.’

Drie jaar later hebben ze de arts bij een wederzijdse vriend alsnog een keer ontmoet, waarbij hij de brief heeft geopend. Vervolgens verloren ze elkaar weer uit het oog. ‘En op de Veteranendag komt hij ineens naast me zitten. Hij zei: ‘Ken je me nog?’. Mijn vrouw en ik hadden hem niet herkend’, vervolgt Kramer. ‘Moet je nagaan: de militairen hebben hem toen nooit gevonden, en nu zat hij ineens naast mij.’
Babs Verblackt, journalist
beeld: De Beeldredaktie, Eveline Jacq