Voor een goed begrip

Om de patiëntveiligheid in de Nederlandse ziekenhuizen in kaart te kunnen brengen, is een algemeen begrippen­kader nodig. Pas dan is een goede interpretatie van onderzoeksresultaten mogelijk. Over vermijdbare fouten en ingecalculeerde risico's.

De meest gebruikte begrippen in het kader van patiëntveiligheid zijn in Nederland tot nu toe de begrippen complicatie en incident. In het buitenland zijn dat adverse event en near miss. Met de toenemende aandacht voor patiëntveiligheid, onder meer samenhangend met een aantal internationale onderzoeken, worden ook de begrippen adverse event en near miss in Nederland steeds vaker gebruikt. In woord en geschrift worden genoemde begrippen regelmatig door elkaar gebruikt en vaak met net iets andere omschrijvingen. Daar doorheen spelen verschillen in de gevoelsmatige lading en de feitelijke definitie. De verwarring die dit oplevert, belemmert de onderlinge communicatie, nationaal en internationaal.

In dit artikel beschrijven wij de begrippen (zie ook kader), en lichten de verschillen en overeenkomsten toe. De resultaten zijn gebaseerd op een consensusprocedure, waaraan afgevaardigden van de relevante partijen hebben deelgenomen.* Adverse event en near miss worden in het vervolg als zelfstandige begrippen gebruikt en niet vertaald.

Veiligheidscultuur

Op 1 januari 2005 is het landelijke onderzoeksprogramma Patiëntveiligheid in Nederland gestart.1 Het onderzoek is een initiatief van de Orde van Medisch Specialisten en het Kwaliteitsinstituut voor de gezondheidszorg CBO en wordt gefinancierd door het ministerie van VWS. Het moet inzicht verschaffen in de aard, ernst, omvang en kosten van adverse events en de daaruit voortvloeiende schade voor patiënten in de intramurale en de daaraan gerelateerde ambulante en extramurale zorg in Nederland. Het gaat ook om de oorzaken van adverse events en near misses, en het in kaart brengen van de heersende veiligheidscultuur in Nederlandse ziekenhuizen. Naar aanleiding van de resultaten zullen gerichte verbeterprojecten worden geïnitieerd. Om de uitkomsten van het landelijke onderzoek goed te kunnen interpreteren, en internationaal te kunnen vergelijken, is een algemeen begrippenkader noodzakelijk.

Waardevrije definitie

In het begrippenkader wordt onderscheid gemaakt tussen onbedoelde gebeurtenissen tijdens het zorgproces (incidenten) en onbedoelde uitkomsten (complicaties). In de tabel is te zien dat een incident een onbedoelde gebeurtenis is (+) die al dan niet leidt tot een onbedoelde uitkomst, dat wil zeggen gezondheidsschade aan de patiënt (+/-). Als het incident niet leidt tot gezondheidsschade, is er sprake van een near miss (-).

Bij een complicatie of een adverse event is altijd sprake van schade aan de patiënt (+). Een complicatie is een onbedoelde uitkomst die dusdanig ernstig is dat de zorgverlener zijn handelen moet aanpassen. Een nadere analyse is nodig om de oorzaak van de complicatie te achterhalen. De reden voor een waardevrije definitie is van epidemiologisch-registratieve aard. Tijdens het optreden van de onbedoelde uitkomst is immers (vaak) nog niet duidelijk wat de oorzaak is. Een complicatie kan het gevolg zijn van een onbedoelde gebeurtenis, maar ook van een bewust genomen en aan de behandeling gerelateerd risico of ingecalculeerd neveneffect (calculated risk). In sommige situaties gaat het om een onvoorziene reactie van de patiënt of speelt de onderliggende ziekte een rol.

Een adverse event kan worden gezien als een verbijzondering van het begrip complicatie. De onbedoelde uitkomst bij een adverse event is veroorzaakt door de zorgverlening. Dit wil niet zeggen dat alle adverse events vermijdbaar zijn. Een adverse event is achteraf bezien vermijdbaar als na systematische analyse van de gebeurtenis(sen) blijkt dat bepaalde maatregelen de onbedoelde uitkomst hadden kunnen voorkomen. In het algemeen wordt pas van een adverse event gesproken als de aan de patiënt toegebrachte schade zodanig ernstig is dat een tijdelijke of permanente beperking en/of een verlengd verblijf of overlijden het gevolg is. Bij zeer ernstige schade of overlijden spreken we van een calamiteit.

Er is een aantal oorzaken te onderscheiden die tot schade aan de patiënt kunnen leiden. Naast de eerder genoemde calculated risks, onvoorziene reactie van de patiënt en onderliggende ziekte, zijn dat menselijke, organisatorische of technische fouten in de zorg of het zorgsysteem. In de tabel worden de belangrijkste verschillen en overeenkomsten aangegeven tussen de begrippen incident, near miss, complicatie, adverse event en vermijdbaar adverse event, met enkele praktijkvoorbeelden.

Eenheid bevorderen

De afbakening tussen de begrippen voor onbedoelde uitkomsten laat zien dat complicatie het meest brede begrip is. Registratietechnisch valt elke onbedoelde gezondheidsschade aan de patiënt in eerste instantie onder het begrip complicatie. Achteraf kan een nadere analyse plaatsvinden naar de oorzaken van het ontstaan van de complicatie. Als er sprake is van een bewust genomen risico gaat het om een calculated risk. Als de schade is veroorzaakt door een zorgverlener of het zorg­-systeem gaat het om een adverse event. Bij een vermijdbaar adverse event heeft de zorgverlener onvoldoende gehandeld volgens de professionele standaard en/of waren er tekortkomingen in het zorgsysteem. Dit kan te maken hebben met menselijke, organisatorische of technische factoren. Bij een niet-vermijdbaar adverse event is de schade ontstaan door een onvoorziene reactie van de patiënt. Als de schade samenhangt met onderliggende ziekte(n) gaat het om een complicatie in engere zin.

Onbedoelde gebeurtenissen tijdens het zorgproces kunnen, los van de oorzaak en los van de gevolgen, worden geregistreerd als incident. Een nadere analyse naar oorzaken en gevolgen vindt achteraf plaats.

Het hier gepresenteerde begrippenkader moet de eenheid in het gebruik van de omschreven begrippen in de Nederlandse context bevorderen. Ze zijn nu vergelijkbaar met de gangbare buitenlandse begrippen, zodat vergelijking van (onderzoeks)gegevens mogelijk is.

* Deelnemers consensusprocedure: M. Kallewaard, K. van de Klundert, J. Kievit (Orde van Medisch Specialisten); W. van Harten, T. Boshuizen (NVZ vereniging van ziekenhuizen); J. Mintjes (Landelijk Expertisecentrum Verpleging & Verzorging); J. Legemaate (KNMG); J. Hansen, B. van Beusekom (Inspectie voor de Gezondheidszorg); S. Smorenburg, J. van Everdingen (Kwaliteitsinstituut voor de gezondheidszorg CBO); H. Molendijk (Nationaal Platform Patiëntveiligheid); A. Schipaanboord (NPCF); C. Wagner (NIVEL); G. van der Wal (VUmc/EMGO-Instituut).

Achtergrondinformatie bij dit artikel

SAMENVATTING

- De meest gebruikte begrippen bij patiëntveiligheid zijn: incident, complicatie, adverse event en near miss. Verwarring rondom deze begrippen belemmert de onderlinge communicatie.

- Incident en complicatie zijn waardevrije definities. Een adverse event is een verbijzondering van het begrip complicatie.

- Een algemeen begrippenkader patiëntveiligheid is nodig om eenheid te bevorderen.

- Het begrippenkader is gebaseerd op een consensusprocedure met vertegenwoordigers van relevante veldpartijen.

Download dit artikel (PDF)